Page 172 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Sarflanishi
1. O‘rmon qiyi, o‘lik qoldiqlarni yog‘inlar bilan xo‘llanishi.

2. Shamol yordamida chetga olib ketilgan qorlar.
3. Suvning tuproqdan parlanishi.
4. Transpiratsiya.

5. Sizot suv tushgan suv.
Sug‘oriladigan erlar uchun kelish manbalariga sug‘orilganda berilgan
suv miqdori ham qo‘shiladi. Suv balansi yil sayin o‘zgarib turadi.

Agar yil oxiriga borib suv jamg‘armasi musbat, manfiy yoki teng
(suv kirimi suv sarfi bilan teng) bo‘lishi mumkin.

§4.5. O‘zbekiston tuproqlarining suv rejimi

Respublikamiz MDHning eng janubida joylashganligi tufayli yog‘in-
sochinlar miqdori yiliga o‘rtacha 80-50 mm ni tashkil etadi (bunda tog‘li
hududlar istisno qilinadi), tuproqdan sarflanadigan suvning miqdori esa bir

necha barobar ko‘pdir (bir yilda 1000 mm va undan ortiq). Biroq,
O‘zbekiston katta geografik kenglikda tarqalganligi, har xil landshaft
(geomorfologiya) ga hamda o‘simliklar qoplamiga ega bo‘lganligi sababli
xilma-xil tuproq tipi va o‘simlik qoplamiga ega. Biroq, shuni ta’kidlash

kerakki, sug‘orilmaydigan va shartli sug‘oriladigan erlarni namlaydigan
asosiy suv manbai yog‘in sochindir. Masalan, tog‘ zonalaridagi o‘rmon
tuproqlari bahorgi yog‘in - sochin vaqti chuqur qatlamlarigacha (xatto 7

metrgacha) namlanib, o‘simliklarning rivojlanishi uchun etarli miqdorda
nam zahirasiga ega bo‘ladi. Bunday sharoitda o‘simlik ildizi
rivojlanadigan qatlamdagi (0,5 m chuqurliqdagi) namlik iyul oyining

oxirigacha etadi.
Tog‘ oldi hududlarda yog‘in-sochin tog‘li hududlarga nisbatan
birmuncha kam bo‘lganligi sababli tuproqlarning namlanish chuqurliklari

birmuncha kichik bo‘ladi. Bu hududlarda keng tarqalgan tipik bo‘z tuproq
qatlamining o‘simlik ildizlari maksimal darajada tarqalgan qismda tuproq
suvi tanqisligi may oyining oxiri, iyun oyining boshlarida keskin seziladi.
Past tekisliklarda och tusli bo‘z tuproqlarda, ayniqsa cho‘l mintaqasi

tuproqlarida yog‘in-sochin miqdori yanada kamayganligi tufayli
tuproqlarning namlanish chuqurligi 20-100 sm gacha (ba’zida bu
ko‘rsatkichdan biroz ortiq) bo‘ladi, o‘simlik o‘zlashtira oladigan nam

miqdori may oyining birinchi o‘n kunligidayoq sarflanib bo‘ladi, nam
etishmasligi tufayli o‘simliklar qovjirab, qurib qoladi. Shu sababdan bu
erlarda efemer (bir yillik) o‘tlar o‘sadi, ayrim holda ular hattoki to‘liq

167