Page 173 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

qatlam hosil qilmaydi, ko‘pincha pakana, nimjon, bo‘ladi. Shuning uchun
bunday maydonlarda ozuqabop o‘tlar kam bo‘ladi.

O‘zbekiston hududi tog‘, tog‘oldi - adir va cho‘l past tekisliklariga
bo‘lingan. Agarda ushbu bo‘linishga tuproqlarning tarqalishi nuqtai
nazaridan qaramoqchi bo‘lsak, bunda tog‘li o‘lkalarda – tog‘ tuproqlari,

o‘rmon kashtan qo‘ng‘ir tuproqlari va boshqalar: tog‘oldi – adirlarda -
qisman to‘q tusli, asosan tipik va och tusli bo‘z tuproqlar: cho‘l past
tekisliklarda - taqirlar, sur tusli qo‘ng‘ir, qumloq va qumli sahro tuproqlari

va boshqalar tarqalgan.
O‘zbekistonda 1960 yillardan boshlab lalmi bo‘z tuproqlarni, ayniqsa
ularning suv rejimini o‘rganish bo‘yicha chuqur va har tomonlama ilmiy
izlanishlar olib borilgan. Bularga misol qilib H.M.Abduvoxidovning

(1964) qo‘riq erlar bo‘z tuproqlari bo‘yicha, V.Umarovaning (1962)
shudgor va qo‘riq erlar bo‘yicha, S.N.Rijov, L.N.Poberejskiylarning
(1966), S.M.Mamaniyozov, A.S.Miloserdovalarning (1974)

O‘zbekistonning turli lalmi mintaqa bo‘z tuproqlarining suv tartiboti
bo‘yicha olib borgan ilmiy izlanishlarini keltirish mumkin.
A.S.Miloserdova (1978) O‘zbekistonning lalmi tepalik - tekislik
mintaqalari bo‘z tuproqlarining suv tartibotini o‘rgandi. Kuzatilgan

maydonlarning (Zarafshonda G‘allaorol tumani yalangdasht tuproq iqlim
okrugida Zomin tumani) yuqori qismi (profili) tipik bo‘z tuproqlarga
mansubligi aniqlandi. G‘allaorolning yuvilgan pastlik maydonlari bo‘z-

o‘tloqiga, Zomin tumani tuproqlari esa allyuvial - gidromorf bo‘z
tuproqlarga kiritildi. O‘rganilgan hudud tuproq qoplamining bir jinsli
bo‘lmaganligiga bog‘liq ravishda relefning tepalik va pastlik elementlari

tuproqlari suv tartibotida sezilarli tafovutlar belgilandi. Yuqorigi
maydonlar tuprog‘ining suv tartiboti impermatsid tipga kiritildi. Atmosfera
yog‘ingarchiliklari bu sharoitlarga tuproqni qurg‘oqchil yillar 20-40, 20-60

sm gacha namgarchilikli yillar esa 100-120 sm chuqurlikgacha namlaydi.
G‘allaorol tumanining pastlik maydonlari bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining
suv tartiboti desuktiv - terlovchi tipga kiritildi. Mazkur sharoitlarda
atmosfera yog‘ingarchiliklari yuza joylashgan er osti sizot suvlariga

kapillyar naylar orqali qo‘shilib ketadi va butun namlik sarfi tuproqning
1,5-2 metrli qatlamidan ketadi-yu er osti sizot suvlarining kapillyar naylari
odatdagi va namgarchilikni yillar 200 sm chuqurlikda joylashadi. Yozgi

davrda kuchli qurishga tuproqning faqatgina metrli qatlami duchor bo‘ladi,
bunda namlik 3 m gacha chuqurlikka tushib ketadi.
Allyuvial-gidromorf sharoitli bo‘z tuproqlarning suv tartiboti ikki
yoqlama joylashadi. Binobarin, atmosfera yog‘ingarchiliklari etarlicha

168