Page 72 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

qismlari konstruksiyasi, tortish kuchi, ishlov berish uchun sarf bo‘ladigan
yonilg‘i miqdorini, tuproq strukturaliligini saqlash uchun kerakli namlik

chegarasini aniqlash kabi muhim texnologik jarayonlarni o‘rganishda katta
ahamiyatga ega.
Tuproqning fizik-mexanik xossalariga tuproqning plastikligi,

tuproqning yopishqoqligi, tuproqning bo‘kishi va cho‘kishi, tuproqning
ilashimligi, tuproqning qattiqligi, tuproqning solishtirma qarshiligi,
tuproqning fizik etilganligi kabi xususiyatlari kiradi.

Tuproqning plastikligi. Tuproq-gruntning ma’lum namlik
darajasida tashqi kuchlar ta’sirida bir butunligini buzmagan holda o‘z
shaklini o‘zgartirishi va bu holatni mexanik kuchlar to‘xtaganidan keyin
ham saqlab qolish xususiyati – tuproqning plastikligi deyiladi.

Tuproq tarkibidagi gilli minerallar, jumladan montmorillonitning
ko‘p saqlanishi uning plastiklik xossasini oshiradi. Plastiklik mexanik
tarkib bilan uzviy bog‘liq: og‘ir (soz qumoq) tuproqlar ma’lum namlik

darajasida, bunday xossani o‘zida yaxshi aks ettiradi.
Tuproq namligiga ko‘ra (Atterberg bo‘yicha) plastiklikning quyidagi
konstantalari ajratiladi:
Plastiklikning yuqori chegarasi – shunday namlik hisoblanadiki,

unda standart (76 g) konussimon metall moslama o‘z og‘irlgi bilan tuproq
orqali 10 mm chuqurlikkacha kirib boradi.
Plastiklikning quyi chegarasi – tuproq namunasini 3 mm ga qadarli

ip holida eshilganda, unda ajralib ketishlar ro‘y bermaydigan holatdagi
namlikdir.
Plastiklik miqdori (PM) – plastiklikning yuqori chegarasi bilan quyi

chegarasi o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bu farq qanchalik yuqori bo‘lsa,
tuproq va gruntning plastikligi ham shuncha kattadir
Qurilish ishlarida gruntlarning plastiklik miqdoriga qarab quyidagi

klassifikatsiyaga bo‘lish taklif etilgan:
 Plastikligi yuqori gruntlar – PM -> 17
 Plastik gruntlar – PM – 17 – 7

 Plastikligi past gruntlar – PM – 7 – 0
 Plastiklik qobiliyati ifodalanmagan gruntlar – PM – 0.

Bu klassifikatsiya, asosan, gruntlarni faqatgina qurilish maqsadlari
uchun baholashda qo‘llanilmasdan, balki ularni keramika sanoati uchun
baholashda ham katta ahamiyatga ega.

67