Page 9 - Gramatyka dla praktyka III wersja flipbook 2024

Zdania pojedyncze nierozwinięte i rozwinięte
Zdanie pojedyncze nierozwinięte zawiera wyłącznie jedno orzeczenie, np. Pada lub podmiot i orzeczenie, np. Pada śnieg. Zdanie pojedyncze
rozwinięte jest rozbudowane o określenia podmiotu i / lub orzeczenia (przydawki, dopełnienia i okoliczniki).

Jagoda uwielbia włoską pizzę.

podmiot przydawka
kto? orzeczenie jaką? dopełnienie
co robi? co uwielbia?

Moi rodzice kupili wczoraj nowe meble.

podmiot orzeczenie
przydawka kto? co zrobili? przydawka
czyi? jakie?
okolicznik dopełnienie
kiedy? co kupili?

Język fleksyjny
Język polski jest fleksyjny (inaczej syntetyczny), co oznacza, że o funkcji wyrazu w zdaniu decyduje jego końcówka fleksyjna,
a nie pozycja, jak np. w języku angielskim. Zdania: Janek kocha Marysię. Marysię kocha Janek. Kocha Janek Marysię. Kocha Marysię Janek.
Marysię Janek kocha. Janek Marysię kocha są zrozumiałe bez względu na szyk zdania.

Rodzaje gramatyczne
W liczbie pojedynczej występują trzy rodzaje gramatyczne: męski, żeński i nijaki. Rodzaj męski można podzielić na żywotny (student,
kot) i nieżywotny (samochód, komputer). W liczbie mnogiej rozróżnia się tylko dwa rodzaje gramatyczne: rodzaj męskoosobowy
(odnoszący się do osób płci męskiej) oraz niemęskoosobowy (odnoszący się do osób płci żeńskiej, zwierząt, przedmiotów, pojęć,
zjawisk).

Szyk zdania pojedynczego
Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym nie jest ściśle określony, może się zmieniać. Zdania, w których podmiot lub osobowa forma
czasownika stoi na pierwszej pozycji, reprezentują szyk neutralny, nienacechowany stylistycznie. Zmiana kolejności podmiotu
i orzeczenia może wynikać z chęci wyeksponowania jednego z członów, zawierającego ważniejszą informację. Dobór szyku zależy
od tego, co chce przekazać nadawca, np. Magda dzwoni – co robi Magda? (najważniejszy jest podmiot); Dzwoni Magda – kto dzwoni?
(najważniejsze jest orzeczenie).
Jeśli podmiot jest wyrażony w osobowej formie czasownika, z reguły nie jest konieczne użycie zaimka osobowego, a zdanie rozpoczyna
się orzeczeniem, np. Byliśmy w Iławie. Jednak w 3. os. lp. i lm. zazwyczaj używa się zaimka lub rzeczownika i na pierwszej pozycji
w zdaniu stoi podmiot, np. Kasia była w domu. Oni byli w domu.
Kolejność podmiotu i orzeczenia często podyktowana jest względami logicznymi, emocjonalnymi i stylistycznymi (lepszym
brzmieniem). Szyk podmiotu i orzeczenia można więc określić jako dość swobodny, ale nie jest on całkiem dowolny. W zdaniach
z orzeczeniem imiennym szyk neutralny to: podmiot + łącznik + orzecznik, np. Marek jest sławny.
Bezokolicznik w połączeniach z czasownikami typu zaczynać, kończyć, bać się, uczyć się, spróbować, postarać się, przestać, pozwolić,
pomóc oraz czasownikami modalnymi w formie osobowej znajduje się bezpośrednio po nich: One jeszcze nie skończyły pisać testu.

Oni muszą napisać egzamin. Można je rozdzielić tylko okolicznikiem, np. Maria zaczęła szybko biec. Postaram się jutro przyjechać.
Analogicznie elementy czasu przyszłego złożonego możemy rozdzielić jedynie okolicznikiem, np. Będę jutro gotować zupę grzybową.
Nie należy rozdzielać połączeń nie z czasownikiem ani wyrażeń przyimkowych, np. Paulina jeszcze nie śpi. Jesteśmy na dworze.
Od szyku zdania może niekiedy zależeć forma gramatyczna orzeczenia: Komputer i kubek stoją na biurku. Na biurku stoi komputer
i kubek.

Zdania pojedyncze, złożone i wielokrotnie złożone
W zależności od liczby orzeczeń zdania dzielimy na pojedyncze, złożone oraz wielokrotnie złożone. Zdanie pojedyncze zawiera
tylko jedno orzeczenie, np. Ojciec śpi w hamaku. Zdanie złożone ma dwa orzeczenia, np. Pies szczeka i biega dookoła domu.
Zdanie wielokrotnie złożone zawiera więcej niż dwa orzeczenia, np. Wróciłem do domu późno, bo padał deszcz, więc czekałem, aż
przestanie.

7