Page 67 - Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680 Jilid I - Tanah di Bawah Angin - Anthony Reid
P. 67

K E S E J A H T E R A A N   FISIK



                  b a t a n g   padi y a n g   masak s a j a ,   clan d e n g a n   d e m i k ian m e n y e b a r k a n   beban  k e r j a

                  h i n g g a   waktu  y a n g   l e b i h   lama  s e r t a   m e m b u a t   petani  tidak  p e r l u   m e n y i a n g i

                  d a e r a h -<l a e r a h   p e r b u k i t a n .  Pada  p e r s a w a h a n   pun  a n i - a n i - m e m u n g k i n k a n

                  d i t a n a m n y a   p o h o n   t e b u ,   kapas, atau tembakau s e b e l u m   p a n e n   p a d i   clan tidak

                  dirusak oleh para penuai (Miles,  1979).

                           Di seluruh A s i a   T e n g g a r a ,  k e r b a u   y a n g   lamban namun d a p a t   diandalkan

                  itulah yang dijadikan  h e w a n   p e n g h e l a ,  t e r u ta m a   digunakan  untuk membajak.

                  tapi juga untuk m e n g a n g k u t   basil bumi. H a n y a   di d a e r a h - <l a e r a h   b e r p e n d u d u k

                  p a d a t ,  y a n g   p e n g a r u h   I n d i a n y a   p a l i n g   b e s a r - B i r m a ,  S i a m ,   K a m b o j a ,   J a w a ,

                  clan  B a l i - j u g a   b i s a   ditemukan  s a p i   p u t i h ,   y a n g   diternakkan  t e r u t a 1 n a   untuk
                                                                                                                  .  .
                  m e m p e r o l e h   d a g i n g n y a   a t a u   untuk  menjadi  h e w a n   p e n g a n g k u t ,   sap•  1 u g a
                  k a d a n g - k a d a n g   digunakan di s a w a h   ( L a   L o u b e r e   1691: 18).





                  Makanan clan P a s o k a n   Makanan





                              tatapi  b a r a $ - b a n ih ,  b u a h · b u a h a o ,   s i r i h - p i n a n g.   gula,  n j iu r   dihulu  tiada  kurang  itu.
                              J a n g   tiada: hasam, b a w a n g   hasam, b a w a n g   putih, raragi, u j a h .   a t ja n t  tiada itu.

                                                                                                   -Hikat Banja r:   414




                  B e r a s   sangat dominan s e b a g a i   s u m b e r   k a l o r i .  Dua bahan m a k a n a n   utama y a n g

                  p e n t i n g   l a i n n y a   clan b a n y a k   d i p e r d a g a n g k a n   ialah g a r a m   s e r t a   i k a n .  Di K e p u ­

                  lauan  V i s a y a n   d i s e b u t k a n   b a h w a :  " P e n d u d u k   p e g u n u n g a n   tidak  b i s a   hidup

                  tanpa  i k a n ,   g a r a m ,  clan  b a h a n - b a h a n   m a k a n a n   l a i n n y a   ...  dari  d a e r a h -<l a e r a h

                  lain. Begitu juga penduduk pantai  ci d a k   b i s a   hidup  t a n p a   b e r a s   clan k a p a s   dari

                  p e n d u d u k   pedalaman" (Loarca  1582: 121).

                           P e n d u d u k   p a n t a i   u m u m n y a   tahu  c a r a < a r a   m e m b u a t   g a r a m .  O r a n g

                  Maluku m e m b u a t n y a   d e n g a n   m e n u a n g k a n   air laut ke unggunan api  d i   pantai,

                  kemudian  m e r e b u s   la g i  a b u n y a   dengan  air  laut  ( G a l v a o   1544:  137).  B e b e ­

                  rapa daerah  pantai  y a n g   musim k e m a r a u n y a   p a n j a n g   b e r h a s i l   m e n g u s a h a k a n
                  ga r a m   e k s p o r   d e n g a n   membiarkan m a t a h a r i   m e n g e r i n g k a n   air l a u t   y a n g   s u d a h

                  d i p e t a k - p e t a k k a n   d i   t e p i   pantai  ( y a n g   a d a k a l a n y a   d i g u n a k a n   s e b a g a i   tempat

                  p e t e r n a k a n   ikan  di  musim  hujan).  Di  s e p a n j a n g   pantai  u t a r a   J a w a   Timur

                  t e r d a p a t   p e t a k - p e t a k   g a r a m ,   y a n g   m e r u p a k a n   salah  satu  e k s p o r   utama  dari

                  p e l a b u h a n - p e l a b u h a n   antara J u w a n a ,  clan  S u r a b a y a .   Para p e d a g a n g   m e m b a w a

                  g a r a m   J a w a   T i m u r   ini  ke  S u l a w e s i   clan  M  a l u k u   s e r t a   m e m p e r d a g a n g k a n n y a



                                                                    3 3
   62   63   64   65   66   67   68   69   70   71   72