Page 67 - Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680 Jilid I - Tanah di Bawah Angin - Anthony Reid
P. 67
K E S E J A H T E R A A N FISIK
b a t a n g padi y a n g masak s a j a , clan d e n g a n d e m i k ian m e n y e b a r k a n beban k e r j a
h i n g g a waktu y a n g l e b i h lama s e r t a m e m b u a t petani tidak p e r l u m e n y i a n g i
d a e r a h -<l a e r a h p e r b u k i t a n . Pada p e r s a w a h a n pun a n i - a n i - m e m u n g k i n k a n
d i t a n a m n y a p o h o n t e b u , kapas, atau tembakau s e b e l u m p a n e n p a d i clan tidak
dirusak oleh para penuai (Miles, 1979).
Di seluruh A s i a T e n g g a r a , k e r b a u y a n g lamban namun d a p a t diandalkan
itulah yang dijadikan h e w a n p e n g h e l a , t e r u ta m a digunakan untuk membajak.
tapi juga untuk m e n g a n g k u t basil bumi. H a n y a di d a e r a h - <l a e r a h b e r p e n d u d u k
p a d a t , y a n g p e n g a r u h I n d i a n y a p a l i n g b e s a r - B i r m a , S i a m , K a m b o j a , J a w a ,
clan B a l i - j u g a b i s a ditemukan s a p i p u t i h , y a n g diternakkan t e r u t a 1 n a untuk
. .
m e m p e r o l e h d a g i n g n y a a t a u untuk menjadi h e w a n p e n g a n g k u t , sap• 1 u g a
k a d a n g - k a d a n g digunakan di s a w a h ( L a L o u b e r e 1691: 18).
Makanan clan P a s o k a n Makanan
tatapi b a r a $ - b a n ih , b u a h · b u a h a o , s i r i h - p i n a n g. gula, n j iu r dihulu tiada kurang itu.
J a n g tiada: hasam, b a w a n g hasam, b a w a n g putih, raragi, u j a h . a t ja n t tiada itu.
-Hikat Banja r: 414
B e r a s sangat dominan s e b a g a i s u m b e r k a l o r i . Dua bahan m a k a n a n utama y a n g
p e n t i n g l a i n n y a clan b a n y a k d i p e r d a g a n g k a n ialah g a r a m s e r t a i k a n . Di K e p u
lauan V i s a y a n d i s e b u t k a n b a h w a : " P e n d u d u k p e g u n u n g a n tidak b i s a hidup
tanpa i k a n , g a r a m , clan b a h a n - b a h a n m a k a n a n l a i n n y a ... dari d a e r a h -<l a e r a h
lain. Begitu juga penduduk pantai ci d a k b i s a hidup t a n p a b e r a s clan k a p a s dari
p e n d u d u k pedalaman" (Loarca 1582: 121).
P e n d u d u k p a n t a i u m u m n y a tahu c a r a < a r a m e m b u a t g a r a m . O r a n g
Maluku m e m b u a t n y a d e n g a n m e n u a n g k a n air laut ke unggunan api d i pantai,
kemudian m e r e b u s la g i a b u n y a dengan air laut ( G a l v a o 1544: 137). B e b e
rapa daerah pantai y a n g musim k e m a r a u n y a p a n j a n g b e r h a s i l m e n g u s a h a k a n
ga r a m e k s p o r d e n g a n membiarkan m a t a h a r i m e n g e r i n g k a n air l a u t y a n g s u d a h
d i p e t a k - p e t a k k a n d i t e p i pantai ( y a n g a d a k a l a n y a d i g u n a k a n s e b a g a i tempat
p e t e r n a k a n ikan di musim hujan). Di s e p a n j a n g pantai u t a r a J a w a Timur
t e r d a p a t p e t a k - p e t a k g a r a m , y a n g m e r u p a k a n salah satu e k s p o r utama dari
p e l a b u h a n - p e l a b u h a n antara J u w a n a , clan S u r a b a y a . Para p e d a g a n g m e m b a w a
g a r a m J a w a T i m u r ini ke S u l a w e s i clan M a l u k u s e r t a m e m p e r d a g a n g k a n n y a
3 3