Page 57 - STAV broj 248

SANDŽAK JE ZASLUŽIVAO STATUS u Stolicama, na kojem je donijeta odluka
REPUBLIKE ILI AUTONOMNE o formiranju glavnih štabova NOP odre-
POKRAJINE da po pokrajinama (“nacionalni štabovi”),
Još 1939. godine osnovan je Oblasni formiran je 5. oktobra 1941. godine Glavni
komitet KPJ za Sandžak, na čijem je čelu štab NOP odreda za Sandžak (19 dana prije
bio sve do svoje smrti Rifat Burdžović Tršo, nego je to urađeno u Crnoj Gori i Boki –
koji je obuhvatio do tada formirane par- 24. oktobra). Izdvajanje Oblasnog komi-
tijske organizacije KPJ u Bijelom Polju, teta KPJ za Sandžak iz sastava Pokrajin-
Pljevljima, Prijepolju i Sjenici. U drugim skog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i
srezovima Sandžaka tada nisu postojale Sandžak uslijedilo je sredinom septembra
partijske organizacije. Oblasni komitet 1941. godine. Osamostaljene su i sve druge
KPJ za Sandžak bio je organizacijski ve- društveno-političke organizacije u Sandža-
zan za Pokrajinski komitet KPJ za Crnu ku. Ove institucije NOP-a osamostalile su
Goru i Boku sve do oktobra 1941. godine, se u odnosu na Pokrajinski komitet KPJ
kada će se izdvojiti i biti direktno vezan za Crnu Goru i Boku kojem su do tada or-
za Centralni komitet KPJ. ganizaciono pripadale. Glavni štab NOP
Nakon osamostaljenja Oblasnog ko- odreda Sandžaka bio je pod neposrednim
miteta KPJ za Sandžak, došlo je do in- rukovodstvom Vrhovnog štaba, a Oblasni
staliranja i drugih sandžačkih institucija komitet KPJ za Sandžak pod rukovod-
NOP-a: Oblasni komitet SKOJ-a, Glavni stvom Centralnog komiteta KPJ. Spome-
Milovan Đilas za vrijeme rata štab NOP-a Sandžaka, Sandžačka omladina, nute institucije jasno su izražavale principe
sandžačke brigade (od prvih pet proleter- samostalnosti i autonomnosti sandžačkog
Mirko Ćuković. Oni su odbili prisustvovati skih brigada, tri su bile sandžačke – Treća, NOP-a i sandžačke regije. Sekretar Obla-
ovom zasjedanju saznavši koja je njegova Četvrta i Peta sandžačka proleterska bri- snog komiteta KPJ za Sandžak i dalje je bio
svrha, kao i da potpišu odluke o raspušta- gada); od 4. marta 1944. godine formirana Rifat Burdžović Tršo, a komandant Glav-
nju ZAVNOS-a. je 37. udarna sandžačka divizija. nog štaba NOP odreda za Sandžak postao
Zanimljivo je da su se na ovom za- U Sandžaku su prve ustaničke puške je Vladimir Knežević Volođa.
sjedanju čule i izjave pojedinih vijeć- odjeknule već 14. jula 1941. godine, kada Nažalost, ovu dvojicu narodnih heroja,
nika da se radi o privremenoj odluci, su ustanici napali na italijansku karabi- zajedno s komandantom Četvrtog bataljo-
a ne o odluci trajnog karaktera. Veoma njersku i žandarmerijsku posadu u Moj- na Treće sandžačke proleterske brigade
ironično zvučao je jedan od zaključaka kovcu. Osim Mojkovca, Šahovića i Broda- Tomašom Žižićem, četnici će u saradnji s
ZAVNOS-a “da na Osnivačkoj skupšti- reva, koji su ubrzo oslobođeni, ustanici su crnogorskim partizanima na najsuroviji
ni ovog Vijeća, koja je održana 20. i 21. 20. jula oslobodili i Bijelo Polje, u kojem je način ubiti u noći između 2. i 3. oktobra
novembra 1943. godine u Pljevljima, zarobljen italijanski garnizon sa 180 voj- 1942. godine u selu Trnovo kod Mrko-
niti docnije, nije postavljen zahtjev za nika. Zanimljivo je da je na konferenciji njić-Grada. Naime, Tršo je bio vodeći no-
poseban položaj Sandžaka u budućoj dr- u Beranama 21. jula 1941. godine izabran silac ideje o posebnom statusu Sandžaka
žavi”, odnosno “da Sandžak bude fede- prvi narodnooslobodilački odbor na tlu u poslijeratnoj Jugoslaviji, u čemu su ga
ralna jedinica, niti autonomna oblast”. tadašnje Jugoslavije. podržavali Volođa i Tomaš.
Još 17. oktobra 1941. godine u Progla- Dakle, u Sandžaku je ustanak podi- Završne borbe za oslobođenje Sandžaka
su Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu gnut odmah nakon ustanka u Srbiji i Cr- trajale su od novembra 1944. do 12. janua-
Goru, Boku i Sandžak govori se o “au- noj Gori, mada bi se ono što je proglašeno ra 1945. godine. U to vrijeme u jedinicama
tonomnom Sandžaku”. za početak ustanka u Srbiji moglo, najbla- 37. sandžačke divizije, 1. i 2. proleterske,
Raspuštene su i druge oblasne insti- že rečeno, nazvati tragikomičnim. Naime, 2. i 5. udarne divizije i drugim jedinicama
tucije kao što su Narodnooslobodilački u svađi s dvojicom nedićevaca na vašaru NOVJ-a nalazilo se približno 15.000 bo-
front Sandžaka, Antifašistički front žena u Bijeloj Crkvi Žikica Jovanović Španac raca iz Sandžaka, od kojih 440 žena. Par-
Sandžaka, Omladina Sandžaka, Crveni ubio je dvojicu nedićevaca. Ovdje je više tijska organizacija dva mjeseca prije toga
krst Sandžaka itd. Odluka o rasformira- riječ o ličnom sukobu nego o ozbiljnoj i (6. februara) imala je 1.456 članova, 302
nju ZAVNOS-a potvrđena je na Trećem masovnoj oružanoj akciji, a što se u Crnoj kandidata i 1.465 članova SKOJ-a.
zasjedanju AVNOJ-a, uz tragikomičnu Gori i Sandžaku zaista dogodilo. Sandžak je dao značajan doprinos pobjedi
konstataciju da je tako postupljeno po mo- Samo devet dana nakon što je 26. sep- NOB-a i revolucije i podnio velike ljudske
lbi Skupštine ZAVNOS-a. tembra 1941. godine održano savjetovanje i materijalne žrtve. U jedinicama NOV-a i
POJ-a poginulo je više od 5.000 boraca, a
Zanimljiv je i jedan nedovoljno identificirani dokument okupatori i kvislinzi pogubili su ili poubi-
jali 8.150 muškaraca, žena i djece. U borba-
sa stanovišta njegove autentičnosti i funkcionalnosti ma je najviše izginula omladina od 16. do
21. godine života, pošto je ona u Sandžaku,
u kojem su putem grafičke skice prikazane buduće kao osnovna, najvitalnija i najprogresivnija
federalne jedinice u Jugoslaviji. U sastavu Srbije prikazan društvena snaga, sačinjavala 75% boračkog
i starješinskog kadra NOV-a i POJ-a.
je Sandžak. Također, u jednoj od verzija Nacrta Zakona o Izgorjelo je 22.246 stambenih i drugih
imenu države i državnom grbu Demokratske Federativne zgrada, bombardiranjem sela i gradova
razrušeno je ili oštećeno 2.939 kuća i dru-
Jugoslavije, na spisku šest federalnih republika spominje gih zgrada, a uništeno je ili oštećeno 150
osnovnih i srednjih škola, od 176, koliko
se kao prva “Srbija, Vojvodina i Sandžak” ih je ukupno bilo. Od bombardiranja su

STAV 5/12/2019 57