Page 105 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Na
Òuproq− Ca + Na CO = Òuproq + CaCO 3
3
2
Na

Reaktsiyadan ko'rinib turibdiki, tuproqning singdirish kompleksidagi kalsiy
natriy bilan tamoman o'rin almashadi. S. N. Rijov usuli bo'yicha tuproqda
singdirilgan kalsiyni natriy bilan o'rin almashishini ta'minlash uchun natriy
oksalatdan ekvivalent miqdorda solish maqsadga muvofiqdir, aks holda singdirish
komponentlar to'liq o'rin almashishlari mumkin bo'lmay qoladi.
Keyinchalik M.I.Bratcheva (1957) kuchli eritma sifatida natriy
geksametafosfat tuzi eritmasini taklif qildi va hozirgi vaqtda bu eritma
laboratoriyalarda mexanik tarkibni o'rganish uchun foydalanilmoqda.
Ishlash tartibi. Teshiklari 1 mm. li elakchadan o'tkazilgan tuproqdan
analitik tarozida 20 g olib 250 ml yassi taglik kolbachaga solinadi. Ayni bir vaqtda
mexanik analiz uchun olinayotgan har bir tuproq namunasidan 3-5g atrofida
aloqida byukslarda uning gigroskopik namligini aniqlash uchun tuproq olish kerak.
So'ngra 1 gramm tuproqqa 1 ml hisobida natriy geksametafosfat eritmasi solinadi.
(ko'pgina olib borilgan tekshirishlar ko'rsatishi bo'yicha tuproqning singdirish
kompleksidagi kaltsiyning o'rnini batamom natriy egallashi uchun
1:1 nisbat etarli deb topilgan) va u yaxshilab tuproq bilan qorishtiriladi.
Natijada kolbachada xamirsimon bo'tqa hosil bo'ladi. So'ngra mana shu bo'tqa
3
ustiga 70-80 sm distillangan suv quyib, u yaxshilab aralashtiriladi. Shu tarzda
tayyorlangan bo'tqa elektr plitka yoki suv hammomi ustiga qaynatish (bunda kolba
og’zida shisha voronka bo'lishi lozim) uchun qo'yiladi.
Bo'tqa bir soat davomida qaynatiladi. Shundan so'ng bo'tqa xona
tempuraturasigacha sovitiladi. So'ngra 1 litrli maxsus silindrga bir-biriga
kiydirilgan 1-0,25, 0,25-0,1 mm li elakchalar orqali suzib o'tkaziladi. Elakchalarda
yiqilib qolgan zarrachalar yaxshilab yuviladi, og’irligi aniq bo'lgan chinni

piyolacha yoki alyumin byukslarga solinadi va suv hammomida parlatish uchun
0
qo'yiladi. Piyolachalardagi suv to'liq buqlatilgach, ular termostatda 105-110
issiqlikda 4-6 soat davomida quritiladi. So'ngra eksikatorda sovitilgach, analitik
tarozida tortilib, har qaysi piyolachadagi zarrachalarning og’irligi va protsent
miqdori aniqlanadi (quyida keltirilgan hisoblash tartibiga harang).
Agarda analiz uchun olinayotgan tuproq u yoki bu darajada sho'rlangan
bo'lsa, bunday tuproqlarni mexanik analiz qilishdan oldin Cl va SO 4 ionlari tamom
bo'lguncha distillangan suv bilan yuvish kerak.
Silindrdagi bo'tana suyuqlikning hajmi 1 litrga etkaziladi. So'ngra
suyuqlikdan uy temperaturasini, tuproq qattiq fazasinnng solishtirma massasini
bilganimiz holda ayrim zarrachalarning silindrdan olish vaqtini va olish
chuqurligini belgilab olamiz. Suyuqlik maxsus o'rnatilgan pipetkalar yordamida
olinadi. Pipetkani silindrga botirish chuqurligi va namuna olish muddati 30-
jadvalda ko'rsatilgan.
Olingan namuna chinni piyolachaga solinadi va pipetkaga yopishib qolgan
zarrachalar ham suv bilan yuvib tushiriladi. Piyolachadagi loyli suyuqlik to'liq
buqlatilgach, termostatda 105°C issiqlikda quritiladi (4-6 soat), so'ngra
104