Page 103 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Undan xalqalar yasalib, uning tashqi holatiga qarab qum, qumloq, qumoq, soz kabi
mexanik zarrachalarning guruqlari ajratiladi. Mexanik tarkibiga qarab
tayyorlanilgan xalqalar quyidagicha bo'lishi mumkin (28-rasm).
Tuproq mexanik tarkibini elakchalar yordamida aniqlash. Uning tosh
hamda qumlarini ma'lum guruqlarga (yirik, o'rta, mayda) ajratish maqsadida
ishlatiladi. Odatda tuproqning toshli qismini aniqlash uchun diametri 3 mm dan
katta teshikchali elakchalar qo'llaniladi. Tuproqning toshlilik darajasini aniqlash
ko'pchilik holda dala sharoitida olib boriladi. Buning uchun 1 kg tuproq olib
elakchadan o'tkaziladi. qolgan toshli qismi maxsus junli cho'tkalar yordamida
toshlarda yopishib qolgan mayda zarrachalardan tozalanadi, so'ng 0,1 g
aniqlikkacha texnik tarozida o'lchanadi va uning protsent qisobi topiladi.

Mexanik tarkibi Tekshirilgan namuna morfologiyasi

Qum – arqon hosil
bo’lmaydi

Qumloq – arqoncha
qismlari hosil bo’ladi

Engil qumoq –
eshganda bo’laklarga
ajraladigan arqoncha
O’rtacha qumoq –
butun arqoncha hosil
bo’ladi, halqa hosil
bo’lmaydi

Og’ir qumoq – butun
arqoncha yoriqli xalqa
hosil bo’ladi

Soz – butun arqoncha
va halqa hosil bo’ladi

28-rasm. “Loyqali qalqachalar” qilish orqali tuproq mexanik
tarkibini aniqlash:
1-qum; 2-qumloq; 3-engil qumoq; 4-o'rtacha qumoq; 5-oqir qumoq; 6 -soz.

Hisob-kitob absolyut quruq tuproq vazniga nisbatan protsent miqdorida

aniqlanadi. Buning uchun toshli qismdan undagi gigroskopik namlikni ayiqlash
maqsadida 15-20 g. namuna olib termostatda quritiladi va quruq holdagi vazni
o'lchanadi. Olingan ma'lumotlar asosida tuproqning toshli qism miqdori
ko'rsatkichiga (protsent hisobida) o'zgartirish kiritiladi.
102