Page 100 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

0
yaxshilanadi va shunga mos tartibot, tekis yerga nisbatan pushtada 5-6 S harorat
yuqori bo‘lib, chigitni ertangi muddatlarda ekish imkoniyati yaratiladi. Dala
mikrorelefini dag‘alligi yo‘qotiladi, haydov qatlamining qalinligi 50-60 sm gacha
oshadi, g‘o‘zani ildiz chirishi kamayadi va hosildorlik 2,4-3 sga oshadi.
Dala va ishlab chiqarish tajribalariga asosan O‘zbekistonning sug‘oriladigan
tipik bo‘z tuproqlar hududining gidromorf tuproqlarni hamda Qarshi cho‘lining
sug‘oriladigan och tusli bo‘z va cho‘l hududining taqirli tuproqlarida
ko‘rsatilishicha yangi texnologiya bo‘yicha chigitni pushtaga ekilganda g‘o‘zani
vegetatsiya davrida tuproqda yaxshi sharoitlarni hosil bo‘lishiga va ushlanishiga
sharoit yaratadi.
Mirzacho‘l vohasining sug‘oriladigan bo‘z o‘tloqi tuproqlarida
R.Qurvantaev va ularning shogirdlari tomonidan pushta ustida yaltiroq polietilen

plyonka, liglin, go‘ng, K-9 preparati bilan mulchalash bo‘yicha ilmiy izlanishlar
olib borilgan. Bu ishlar natijasiga ko‘ra maqbul zichlik saqlanishi (1,25-1,40
3
gsm ) umumiy g‘ovaklik (47-50 %) suvga chidamli agregatlarni, struktura
agregatlar tarkibini yaxshilanishi suv sig‘imini 2-9 % ga, suv o‘tkazuvchanligi 1,5-
0
2 baravarga, faol temperatura yig‘indisini 133 S dan 316 S gacha oshishi natijasida
0
tuproqda issiqlik yetishmasligiga va qatqaloq hosil bo‘lishiga barham berildi, fizik
bug‘lanishini kamayishi, o‘simlikni o‘sishi va rivojlanishini tezlashtiradi va shu
bilan birgalikda tuproq namligidan, oziqa moddalardan samarali foydalanishni
ta’minlaydi. Pushta mulchalanganda hosildorlik: plyonka qo‘llanilganda 8,2 sga,
go‘ngda 5,1 sga va ligninda 5,2 sga oshgan.
M.K.Choriev va boshqalar 1968-1970 yillarda Turkmanistonning qo‘riq
«Tedjen» xo‘jaligida chigitni unib chiqishiga mulcha moddalarini ta’sirini
o‘rgandi. Tekis yerga va pushta ustiga chigit ekilgan maydonlarga mulchani tekis
qatorlab berildi. Mulcha sifatida qum va qipiq aralashmasi (1:1 nisbatda), qum
aralashmasi va go‘ng (1:1 nisbatda) va alohida go‘ng solindi.
Mexanizatsiyalashgan mulchalash bilan bir qatorga qatorlab solinganda
mulchalash materialining sarfi: toza qum 12,9, qum va qipiq 7,2, qum va g‘o‘ng
8,6 va go‘ng solinganda 2,5 tga ni tashkil qildi. Hamma mulcha moddalar
nazoratga nisbatan chigit nihollarini 10-14 kun ilgari birdan hosil bo‘lishiga
yordamlashdi. Paxtani pishishidan oldingi ko‘chat qalinligi chigitni mulcha modda
bilan mulchalangan tekis yerda 20-30 mingga, pushtada 17-22 mingga nazoratga
nisbatan ko‘p bo‘lgan. Tajribaning hamma variantlarida hosildorlik nazoratga
nisbatan tekis yerga ekilib mulchalanganda qo‘shimcha hosil 6,0-11,5 sga,

pushtada 3,1-4,5 sga yuqori bo‘lishi kuzatilgan.
Keyingi 2003 yildan boshlab bizning respublikamizda ham tuproqga kam
ishlov beruvchi tizimni yaratish sohasida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Jumladan bizning olimlari tomonidan kam ishlov beruvchi yangi texnologiya
ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi ekinlarini pushtada navbatlab ekish orqali tabiiy
holatini tiklash va unumdorligini oshirish uchun eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z
tuproqlar sharoitida 16 variantdan iborat dala tajribasi amalga oshirilgan. Tajribada
qishloq xo‘jalik ekinlaridan g‘o‘za, bug‘doy, sabzavot va kartoshka navbatlab
ekilgan. Tuproqga kam ishlov berilishi natijasida pushta ostida qulay sharoit
99