Page 115 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

TUPROQNING HAJM, SOLIShTIRMA MASSASINI ANIQLASh VA
G’OVAKLIGINI HISOBLASH USULLARI.

M a sh q u l o t d a n m a q s a d. Tuproqning umumiy fizik xossalarini
laboratoriya sharoitida o'rganish.
Tuproq qattiq fazasining solishtirma massasi laboratoriya sharoitida har xil
hajmdagi piknometrlar yordamida aniqlanadi.
Bu 2 bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich -piknometrning (ichidagi qaynatilgan suv bilan birga)
og’irligini topish. Buning uchun 1 litrli kolbaga distillangan suv solib, uni elektr
yoki gaz plita ustida 45-60 minut davomida qaynatiladi. Qaynatishdan maqsad,
suvda yutilgan gazlarni (NO 3, CO 2 va q.k.) chiharib yuborish. Bu davr ichida
analiz uchun olingan piknometrlar (50 yoki 100 sm 3) yaxshilab tozalanadi va
nomerlanadi. Piknometrlarga distillangan suvni qaynatib to'ldiriladi va uy
temperaturasigacha sovitiladi. Piknometrlardagi suv idishcha bo’g’zigagi chiziq
satqiga to'ldirladi va uning og’irligi analitik tarozida aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich - suv hamda tuproq bilan birga piknometrning og’irligini
topish. O'lchangan piknometrning 2/3 qismigacha suv to'ldiriladi. So'ngra analiz
uchun tayyorlangan tuproqdan piknometr hajmiga qarab 10 yoki 15 gramm
(analitik tarozida) o'lchab olinadi va suvli piknometrga solinadi. Piknometr
bo’g’ziga yopishib qolgan zarralar suv bilan yuvib tushiriladi va 30 minut
davomida gaz yoki elektr plita ustida tuproq tarkibidagi havoni siqib chiqarish

maqsadida (piknometrdan birinchi pufakchalar chiqqan vaqtdan boshlab)
qaynatiladi. qaynatish vaqtida suspenziyani piknometrdan toshib chiqishiga aslo
yo'l qo'ymaslik kerak. Belgilangan vaqt o'tgandan so'ng piknometr uy
temperaturasiga qadar sovitiladi (uy temperaturasiga keltirish maqsadida ertagacha
qoldirish mumkin). So'ngra qaynatilgan suv bilan bo’g’zidagi chiziqigacha
to'ldiriladi va yana analitik tarozida tortiladi. Sovitishni tezlashtish maqsadida
kristalizatordan foydalanish mumkin, bunda kristalizator suv bilan to'ldirilgan
hamda unga termometr o'rnatilgan bo'ladi. Xatoliklar ko'pipcha termometrlar
analizning I va II bosqichlarida temperaturaning bir xil bo'lmaganligi sabab bo'ladi.
Analiz bilan bir vaqtda tuproqiing gigroskopik namligini aniqlash uchun ham
namuna olinadi. Tuproq solishtirma massasini aniqlash 2-3 marta takrorlanadi.
Tuproqning solishtirma massasi quyidagi formula bilan hisoblanadi:

A
) C , bu yerda,
d sm= (B − A −
.
d sm - tuproq qattiq fazasining solishtirma massasi, g/sm 3 hisobida;
A - absolyut quruq tuproq, gramm hisobida;
B - piknometrning suv bilan og’irligi, gramm hisobida;
C - piknometrning suv hamda tuproq bilan og’irligi, gramm hisobida.
A-ni topish quyidagi formula asosida bo'ladi:

112