Page 117 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

ushbu bo'limda uni aniqlashning laboratoriya metodi berilmaydi). Bu maqsad
uchun har xil hajmdagi silindrlardan foydalaniladi. Ma'lum hajmga ega bo'lgan
silindrlarning quyi qismi ancha o'tkirlashgan bo'lib, u tuproqni kesishga
moslashtirilgan. Silindrning ustki qismida temir halqa kiydirilgan bo'ladi. Bu halqa
tuproqni silindrda o'ta zichlashib ketishidan saqlaydi. Silindr tuproqqa yoqoch
yo'nalgich yordamida kiritiladi.
Tuproqning hajm massasini aniqlashga kirishishdan oldin silindrning
og’irligini, uning balandligini va kesadigan qismining diametrini aniqlash kerak,
so'ngra uning hajmi quyidagi formula bilan topiladi.

V=r h
2
v— silindr hajmi, sm hisobida,
3
 — 3,14 ga teng
r — silindr kesadigan qismishshg radiusi, sm hisobida,
h— silindr balandligi, sm hisobida.
Ishlash tartibi. Hajm massasi aniqlanishi kerak bo'lgan maydonda tuproq
kesmasi (o'rasi) qaziladi va hajm massa aniqlanishi kerak bo'lgan chuqurlikkacha
kesmaning oldingi devori tozalanadi. Qo'yilgan maqsadga qarab hajm massa
bahorda, kuzda, yozda ekish oldidan yoki undan so'ng har xil chuqurlikda
aniqlanishi mumkin. Hajm massani aniqlash tabiiy namlikni aniqlash bilan parallel
ravishda olib boriladi. Bu ish yuqori qatlamlarda kamida besh marta, pastki
qatlamlarda esa 3 marta takrorlanishi kerak. Ko'pchilik ilmiy-tekshirish maqsadlari
uchun mo'ljallangan ishlarda hajm massani bir metrgacha har 10 sm da o'tkazish,
ikkinchi va undan keyingi metrlarda esa har 20 sm da aniqlash qabul qilingan.
Buning uchun ma'lum hajmdagi silindr tuproq devorlariga yog’och
yo'nalgichlar orqali qoqiladi va so'ngra u olinib tekislanadi hamda og’irligi texnik
tarozida (dalada) o'lchanadi. O'lchangan tuproq katta karton qoqoz yoki plyonka
ustiga to'kiladi va yaxshilab aralashtirilgandan so'ng undan namlikni aniqlash
uchun oldindan og’irligi aniq bo'lgan 2 yoki 3 stakanga namuna olinadi. Namlikni
aniqlash statsionar laboratoriya sharoitida olib boriladi.
Hajm massa (QM) quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Pc 100
(QM)= (100 w  , bu yerda
−
) v
.
P c - silindrdagi tabiiy nam holatdagi tuproq og’irligi, gramm hisobida;
W - tuproqning namligi, protsent hisobida;
3
v - silindr hajmi, sm hisobida.
P c- esa quyidagicha hisoblanadi: P c= A - V bu yerda;
A - silindrning tabiiy nam holdagi tuproq bilan og’irligi, gramm hisobida;
V - silindrning sof og’irligi, gramm hisobida;

O‘zbekistonning sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar haydalma qatlamining
zichligi qiymatini E.F.Morozovaning ma’lumotlari asosida (1969 y) quyidagicha

baholash mumkin:
114