Page 122 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

1. Oqishning yuqori chegarasi – bunda tuproq tarkibida suv juda bo’lganidan
u suv kabi;
2. Oqishning quyi chegarasi – bunda tuproqdan qilingan ikki bo’lak loy
kosachaga solinib, kuchli bosilganda tezda bir-biriga qo’shilib ketmaydi;
3. Yopishqoqlik chegarasi – bunda tuproq metalldan yasalgan narsalarga
yopishmaydi;
4. Buralish chegarasi – bunda tuproqdan tayyorlangan lo yip holigacha
buralmaydi;
5. Plastiklik chegarasi – bunda tuproqdan tayyorlangan loy oqish
chegarasida yoki undan pastroqda ip holiga keladi.
Chegara holati 100 og’irlik qism tuproqda qancha og’irlik qism suv
bo’lishiga qarab aniqlanadi. Plastiklikning kattaligi va uning chegarasi yerni
ishlash sifatiga ta’sir ko’rsatadigan fizik-mexanikaviy va kimyoviy xossalarning
ko’rsatkichi hisoblanadi.
Soz tuproqlar qumoq tuproqlarga, qumoq tuproqlar qumli tuproqlarga
qaraganda yuqori plastiklikka ega bo’ladi.
Tuproq xossalari o’zgarishining chegarasi (avtor modifikatsiyasi bilan) har
bir chegara belgilanganidan so’ng, Atterberg tavsiya etganidek, nam tuproqni
quritish bilan emas, balki oquvchanlikning yuqori chegarasini aniqlash uchun
tuproq namunasi olish (40 g) va uni aniqlash uchun sarflangan suv hajmini
o’lchash bilan aniqlanadi. Keying aniqlashlar uchun oquvchanlikning yuqori
chegarasi aniqlangandan keyin suv hajmi doimiy bo’lib qoladi, faqat navbatdagi

chegarani aniqlash uchun avvalgi 40 g namunaga qo’shilgan tuproqning og’irligi
o’zgaradi.
Oqishning yuqori chegarasini aniqlash uchun:
a) Absolyut quruq tuproq 1 mm teshikli elakdan o’tkaziladi:
b) 40 g tuproq (A) tortiladi;
c) Tuproq tagi yumaloq 1-chinni kosachaga solinadi;
3
d) O’lchov silindriga 100 sm suv quyiladi;
e) Uzluksiz aralashtirib turgan holda tuproq oqadigan suyuq holda tuproq
oqadigan suyuq holga kelguncha asta-sekin suv quyib turiladi;
f) Kosachada shisha tayoqcha yordamida egatcha olinadi.
Agar bu egatcha 30 sek davomida qo’shilib ketsa, bu oqishning yuqori
chegarasi bo’ladi;
j) Oqishning yuqori chegarasini hosil qilish uchun sarflangan suv hajmi (V)
o’lchanadi;
z) tuproqning 100 g og’irlik qismiga to’g’ri keladigan oqishning yuqori
chegarasi (kub santimert yoki protsentlarda) hisoblanadi:

Oqishning quyi chegarasini aniqlash uchun;
a) 2-kosachada 1 mm teshikli elakda elangan 60 g quruq tuproq tortib
olinadi; 119