Page 119 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Mustaqil ishlash uchun savollar:
1. Tuproqni hajm og’irligi o'zgarib turishiga tuproqni mexanik tarkibi
qanday ta'sir qiladiq
2. Tuproqning solishtirma og’irligi o'zgarib turishiga tuproq zichligini ta'siri
qanday.

TUPROQ PLASTIKLIKNI ANIQLASH. PLASTIKLIKNING QUYI VA
YUQORI CHEGARASINI HAMDA MIQDORINI HISOBLASH YO’LI
BILAN ANIQLASH

Tuproqqa sifatli ishlov berish, urug‘larning unib chiqishi, o‘simlik
ildizlarining tuproqning turli qatlamlariga kirib borish holati va o‘simliklarning

o‘sib rivojlanish sharoitlari uning fizik - mexanik xossalariga bog‘liq bo‘ladi.
Fizik - mexanik xossalar, birinchidan tuproqning xususiyatlarini (kimyoviy
tarkibi va fizik xossalari) o‘zida aks ettirsa, ikkinchi tomondan tuproqqa ishlov
berish nuqtai nazaridan uni baholashda muhim o‘rin tutadi.
Fizik-mexanik xossalarni o‘rganish tuproqning texnologik xususiyatlarini
baholashda, ya’ni erlarga ishlov berishda, ekish va yig‘ib-terib olishda, tuproqqa
ishlov berishda qo‘llaniladigan xilma-xil qurollarni joriy qilishda, shuningdek,
haydov mashinalari, ayniqsa, ularning ishchi qismlari konstruksiyasi, tortish kuchi,
ishlov berish uchun sarf bo‘ladigan yonilg‘i miqdorini, tuproq strukturaliligini
saqlash uchun kerakli namlik chegarasini aniqlash kabi muhim texnologik
jarayonlarni o‘rganishda katta ahamiyatga ega.
Tuproqning fizik-mexanik xossalariga tuproqning plastikligi, tuproqning
yopishqoqligi, tuproqning bo‘kishi va cho‘kishi, tuproqning ilashimligi, tuproqning
qattiqligi, tuproqning solishtirma qarshiligi, tuproqning fizik etilganligi kabi
xususiyatlari kiradi.
Nam tuproqning har qanday tashqi kuchlar ta’sirida o‘z yaxlitligini
buzmagan holda shaklini o‘zgartirishi va buni mexanik kuchlardan keyin ham
saqlab qolish xususiyatiga tuproqning p l a s t I k l i g i deyiladi. Plastiklik odatda
nam xoldagi soz, qumoq va qisman qumloq tuproqlar uchun xarakterli. Quruq
tuproq plastiklikka ega emas.
Yuqori namlik bo‘lganda ham tuproq oqadigan holga keladi va plastikligini
yo‘qotadi. Tuproq namligiga ko‘ra (Atterberg bo‘yicha) plastiklikning quyidagi
konstantalari ajratiladi:

1. Plastiklikning yuqori chegarasi – shunday namlik hisoblanadiki, unda
standart (76 g) konussimon metall moslama o‘z og‘irligi bilan tuproq orqali 10 mm
chuqurlikgacha kirib boradi.
2. Plastiklikning quyi chegarasi – tuproq namunasini 3 mm ga qadarli ip
holida eshilganda, unda ajralib ketishlar ro‘y bermaydigan holatdagi namlikdir.
3. Plastiklik soni (miqdori) – plastiklikning yuqori chegarasi bilan quyi
chegarasi o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bu farq qanchalik yuqori bo‘lsa, tuproq va
gruntning plastikligi ham shuncha kattadir.Tuproqlar plastiklik soni
116