Page 5 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

TUPROQQNING MEXANIK TARKIBINI O’RGANISHNI QISHLOQ
XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI

Respublikamiz hududida etishtiriladigan asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari bilan
band bo’lgan tuproq tiplari, tipchalarining agrokimyoviy va agromeliorativ xossalari
va ularni boshqarishga qaratilgan agrotexnik va gidrotexnik tadbirlar to’g’risida
tavsiyalar chop etilgan bo’lsada, tuproqlar unumdorligini boshqarishda fizik xossalar
va tartibotlarning ahamiyati, ularni boshqarish tadbirlari kam yoritilgan. Vaholanki,
tuproq qatlamlarida kechayotgan suv-oziqa-havo almashinishi faqatgina
tuproqlarning fizik ko’rsatkichlaridan mexanik tarkibi, makro- va mikroagregatlik
holati, zichligi, qattiqligi va g’ovakligiga bog’liq.
Respublikamizning Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Farg’ona vodiysi
viloyatlarida keng tarqalgan o’rta va og’ir qumoqli mexanik tarkibli va sug’orish
bilan band bo’lgan to’q tusli va tipik bo’z tuproqlar qishloq xo’jaligi asosiy ekinlari
uchun maqbul fizik tartibotlarni (suv, oziqa va havo almashinishi) vujudga keltirsa,
xuddi shunday tartib cho’l mintaqasida keng tarqalgan taqirli, taqir, hattoki sur tusli
qo’ng’ir va o’tloqi allyuvial tuproqlarda aksincha, qiyin meliorativ holatlarni vujudga
keltirishi mumkin. Chunki bu tuproqlar uchun xos bo’lgan xususiyat ularning u yoki
bu darajada sho’rlanganligi va gipslashganligidadir. Ma’lumki, sho’r yuvish jarayoni
og’ir mexanik tarkibli, ayniqsa gipslashgan tuproqlarda juda sekin ketadi. 1-jadvalda
respublikamizda uchraydigan fizik va meliorativ xossalari va tadbirlari jihatdan
yomon bo’lgan turli darajada va qalinlikdagi gipslashgan tuproqlar maydoni

keltirilgan.
1-jadval
Respublikadagi tarqalgan gipslashgan yer maydonlar, ga hisobida

Viloyatlar nomi Gipslashgan yerlar
Jami Shu jumladan
Kam O’rtacha Kuchli
O’zbekiston respub 291469 234072 48375 9022
Qoraqolpog’iston res 136059 129787 6272 -
Andijon 26141 15034 9291 1816
Buxoro 2519 1388 202 929
Jizzax 17823 12424 4930 469
Navoiy 9787 5157 2194 2436
Namangan 15037 8458 6264 315
Samarqand 4433 4173 255 5
Sirdaryo 40161 22743 14405 3013
Surxandaryo 6024 5831 192 -
Toshkent 931 543 388 -

Farg’ona 15002 12180 2783 39
Xorazm - - - -
Qashqadaryo 17552 16354 1198 -