Page 7 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Samarqand 16759 15087 1566 106
Sirdaryo 100 100 - -
Surxandaryo 9478 6725 2662 91

Toshkent 7597 2089 4297 1211
Farg’ona 20802 14590 5463 749
Xorazm - - - -
Qashqadaryo 320 20 20 280

Birinchidan bu tuproqlarni chirindili qatlami qisqa va oziqa moddalari bilan
kam ta’minlangan. Ikkinchidan bu tuproqlar o’ta yuqori suv o’tkazuvchanlikga ega,
lekin ulardagi faol suv jamg’armasi kam.
Bundaytuproqlarning fizikaviy, agrokimyoviy va meliorativ holatini yaxshilash
uchun imkoniyat doirasida yuza qatlamlardagi toshlarni terish, o’ta loyqalangan
suvlar bilan sug’orishni tashkil qilish, noan’anaviy organic-mineral bo’tqalarni solish
orqali tuproqlarni mexanik tarkibini og’irlashtirish va ularni unumdorligini oshirishga
erishish mumkin.
Toshloqli tuproqlar tarqalgan hududlar asosan suv va shamol eroziyasiga moyil
va shu sababli bunday eroziyaga qarshi chora tadbirlarni amalga oshirish zarur.
Tuproqning mexanik tarkibiga ko‘ra klassifikatsiyalash. Tuproqning
mexanik tarkibini o‘rganishdan asosiy maqsad, faqatgina har xil katta-kichiklikdagi
mexanik elementlarning miqdorini aniqlash emas, balki uning mexanik tarkibiga
ko‘ra klassifikatsiyasini ishlab chiqishdan iborat.
Hozirgi vaqtda tuproq fizikasi fanida bir qancha mualliflar (Atterberg,
Zemyatchenskiy, Oxotin, Sibirsev, Zaxarov va boshqalar) ning klassifikatsiyasi
mavjud. Bu mualliflar o‘z klassifikatsiyalarida, albatta, mexanik elementlarning
xossa va xususiyatlarini inobatga olib, ishlab chiqarish va ilmiy maqsadlarda
tuproqlarni mexanik tarkibiga ko‘ra ma’lum guruhlarga ajratganlar.
Quyida dastlabki klassifikatsiyalarning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
N.M.Sibirsev klassifikatsiyasi. Rossiyada agronomik maqsadlar uchun
N.M.Sibirsev taklif qilgan tuproqning mexanik tarkibiga ko‘ra 2 bo‘lakli
klassifikatsiyasi keng tarqalgan.
Muallif o‘z klassifikatsiyasida E.SHene uslubi yordamida olingan
ma’lumotlarni asos qilib oladi. Bunda Sibirsev tuproqda 2 ta guruhni – 0,01 mm dan
katta zarrachalarni “fizik qum”, 0,01 mm dan kichik zarrachalarni “fizik loy” (soz) ga
ajratadi va bu guruhlarning nisbatini asos qilib olib o‘zining klassifikatsiyasini tuzadi.
Shuning uchun ham Sibirsev klassifikatsiyasi 2 asosli bo‘lib, u quyidagicha
berilgan:
Sibirsev klassifikatsiyasi o‘zining soddaligi va ixchamligi bilan ko‘pchilikni
o‘ziga jalb etadi va hattoki ba’zi bir ilmiy-tekshirish ishlarida qo‘llanildi. Lekin, bu
klassifikatsiya ham ayrim kamchiliklardan holi emas. Bu klassifikatsiyada, asosan,
har xil guruhlarning o‘tish chegarasi aniq berilmagan va E.Shene uslubi yordamida
olingan ma’lumotlar asos qilib olingan. Bu uslubda suyuqlikning yopishqoqligi va
uning muhit haroratiga ko‘ra o‘zgarishi e’tiborga olinmaganligi sababli olingan
ma’lumotlar ayrim xatolardan holi bo‘lmaydi.