Page 11 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

TUPROQNING DISPERSLIK VA STRUKTURALILIK VA KOEFFITSIENTI
(SONI)NI HISOBLASH YO’LI BILAN ANIQLASH

Tuproqning mexanik va agregat tarkibini o‘rganish asosida uning disperslik va
strukturalilik koeffitsientini (sonlarini) hisoblab chiqish mumkin. Bu esa tuproqning
struktura hosil qilish qobiliyati haqida tasavvurga ega bo‘lish imkonin beradi.
1932 yilda N.A.Kachinskiy desperslik (bu so‘zning ma’nosi tuproqni
agregatlik bo‘laklarini uni tashkil etgan mexanik elementlarga ajralish qobiliyati)
sonini hisoblash uchun quyidagi formulani kashf etadi:

100 à 
K d = , %
b
bu yerda,
Kd - disperslik soni, % hisobida;
a - mikroagregat tahlilda ajratilgan il > (0,001 mm) miqdori, massaga nisbatan
% hisobida;
v - mexanik tahlil natijasida ajratilgan il > (0,001 mm) miqdori, massaga
nisbatan % hisobida; 100 % aylantirish koeffitsenti
Misol: tuproqdan mikroagregat tahlilda <0,001 mm zarracha miqdori 8%
ajratildi (a=8%), mexanik tahlilda esa bu zarracha miqdori – 20% (b=20 %) ga teng
8 100
K d= = 40 %
20

Agarda K d soni qancha katta bo‘lsa, tuproqda suvga chidamli agregatlar
miqdori shuncha kam bo‘ladi. Shuning uchun K d soni qora tuproqlarda 15-20, O‘rta
Osiyoning bo‘z tuproqlarida 30-45, taqirli va taqir tuproqlarda 75-90 % gacha etadi.
Disperslik sonining aksariyati strukturalilik soni deyiladi. 1932 yilda P.Fageler
o‘zining quyidagi formulasini taklif etdi:

bu yerda ,
K s – strukturalilik soni, % hisobida;
1
1 soz – mexanik tahlilda ajratilgan soz , massaga nisbatan % hisobida;
11 soz – mikroagregat tahlilda ajratilgan soz, massaga nisbatan % hisobida;
100 - % ga aylantirish koeffitsienti.
Shuni ta’kidlash kerakki, strukturalilik sonini hisoblash uchun P.Fageler
formulasidan foydalanishdan tashqari bu sonni disperslik sonini hisoblash asosida
ham chiqarish mumkin.
Ayrim hollarda strukturalilik sonini hisoblash zarur bo‘lib qoladiyu, biroq
bizda mikroagregat tahlili ma’lumotlari yo‘qligi tufayli bunday hollarda

1 Soz guruhida P.Fageler <0,001mm dan iborat zarrachalar yig’indisidan tashkil topgan