Page 13 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

TUPROQ STRUKTURASINI TIKLASHNING USULLARI VA
SHAROITLARI

Tuproq strukturasi va uning turlari. Strukturaning hosil bo‘lishi. Tuproq
qattiq fazasi har xil katta-kichiklikdagi o‘ziga xos tarkib va xususiyatga ega bo‘lgan
mexanik elementlar majmuasidan iborat. Bu elementlar tabiiy sharoitda yakka holda
hamda o‘zaro bir-birlariga ta’sir etadi yoki munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ham
yuza tortilish kuchi hamda bir qator ichki va tashqi kuchlar ta’sirida ikki yoki undan
ortiq mexanik elementlar jipslashib tuproq agregatlarini vujudga keltiradi. O‘z
navbatida bu agregatlar biologik va gidrotermik omillar ta’sirida yanada yiriklashib
tuproqning struktura bo‘lakchalarini vujudga keltiradi. Agregat bo‘lakchalar o‘z
navbatida tuproqdagi suv va havo harakatiga yoki tuproqda kechadigan
jarayonlarning barchasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Tuproq strukturasi deb, mazkur tip va uning qatlamiga xos har xil kattalikka,
shaklga, chidamlilikka (suvga) ega bo‘lgan agregatlar yig‘indisiga aytiladi.
Tuproqda 3 xil (kubsimon, prizmasimon, plitasimon) struktura farq qilinib, ular
bir necha turdan iborat bo‘ladi (4-jadval, 2-rasm).
4-jadval
Tuproq struktura bo‘lakchalarining klassifikatsiyasi
(S.A.Zaxarov bo‘yicha)

Turi Xili Agregat, yirik-maydaligi, mm
Palaxsa 1 tip. Kubsimon
yirik palaxsa > 10
mayda palaxsa 10 – 1
Kesakcha yirik kesakcha 10 – 3
kesakcha 3 – 1
mayda kesakcha 1 – 0,05
To‘zon (chang) to‘zon (chang) 0,05
Yong‘oqsimon yirik yong‘oqsimon > 10
yong‘oqsimon 10 – 7
mayda yong‘oqsimon 7 – 5
Donador yirik donador 5 – 3
donador 3 – 1
mayda donodor 1 – 0,05
Ustunsimon 2 tip. Prizmasimon
yirik ustunsimon > 5
ustunsimon 5 – 3
mayda ustunsimon 3
Ustunnamo yirik ustunnamo 5
ustunnamo 5 – 3
mayda ustunnamo < 3
Prizmasimon yirik prizmasimon > 5
prizmasimon 5 – 3
mayda prizmasimon 3 – 1
Plitasimon 3 tip. Plitasimon
slanetssimon > 5
plitasimon 5 – 3
yaproqsimon 3 – 1