Page 18 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Olib borilgan eksperimental tekshirishlarga ko‘ra, tuproqning mikroagregatlik
tarkibini mexanik tarkib bilan taqqoslaganda, uning mikroagregatligi u qadar yaxshi
bilinmaydi.
G.I.Pavlov usuli bo‘yicha tahlil qilishda tuproqni ho‘lligicha elash ham pipetka
bilan tahlil qilish ham qo‘llaniladi, shu sababli bu usul tuproqning strukturalilik
holatini yaxshiroq aniqlashga imkon beradi.
Shunday qilib yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O‘rta Osiyoda sug‘oriladigan
tuproqlarning strukturalilik holati MDHning Evropa qismida joylashgan tuproqlardan
farq qilishini ko‘rsatadi.
Tuproq strukturasining hosil bo‘lishi. Tuproq strukturasining hosil bo‘lishi
unda mavjud bo‘lgan kolloidlarning xossa va xususiyatlari bilan hamda
kolloidlarning tuproq eritmasidagi xarakteri bilan bog‘liq. Dastavval kolloidlar
koagulyasiya jarayonida amorf holatdan qattiq (cho‘kma) holatga o‘tish qobiliyatiga
ega bo‘lishi lozim. “Koagulyasiya” termini lotincha “soagulatis”, ya’ni cho‘kmoq,
ivimoq, quyilmoq ma’nosini beradi.
Koagulyasiya jarayonida dastlab tabiiy agregatlar keyinchalik birlamchi
agregatchalar, elektr zaryadlari ta’sirida yoki yuza energiyasining mavjudligi tufayli
ikkinchi, uchinchi va yuqori tartibli mikroagregatlar vujudga keladi.
Bu tartibda hosil bo‘lgan agregat bo‘lakchalar keyinchalik har xil yo‘llar bilan
yiriklasha boradi. Keyingi yillarda olib borilgan tekshirishlar agregatlarning suvga
chidamliligi va mexanik qattiqligi gidromorf tuproqlarning pastki qatlamlaridagi
issiqlik va suv rejimlarining o‘zgarishidan kelib chiqadigan kimyoviy jarayonlar –

oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari natijasida paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. Shuning
uchun ham daryo o‘zanlaridagi o‘tloqi tuproqlarning pastki qatlamlari, ayniqsa sizot
suvlariga yaqin turgan qismlari kesakchali, donador strukturaga ega bo‘ladilar. Bu
bo‘lakchalarning vujudga kelishida aerob va anaerob sharoitda vujudga keluvchi
temir elementining oksidlangan va qaytarilgan birikmalarining roli katta.
Agregat bo‘lakchalarning yiriklashuvida kapillyar (menisk) kuchlarning,
ayniqsa, ularning suvda chidamlilik qobiliyatining oshishida mikroorganizmlarning
roli kattadir. Bu erda yomg‘ir chuvalchanglarining xizmatini alohida ko‘rsatib o‘tish
lozim. Chuvalchanglar tuproq massasini eng oldin o‘z ichaklarida qayta ishlab,
tashqariga g‘ovak, donador va suvga chidamli qilib chiqaradi. Masalan, Ch.Darvin
hisobiga ko‘ra, bir gektar erdagi tuproq qatlamlarida yashayotgan 70000 chuvalchang
(bu taqribiy son) bir yilda 38 tonnaga yaqin tuproqni o‘z organizmi orqali o‘tkazib
mayda donador holatga aylantiradi. Shuningdek, strukturani vujudga kelishida
chumoli, termit va boshqa hasharotlar, ba’zan er qazuvchi, kemiruvchi jonivorlar ham
ishtirok etadi. Umuman olganda, biologik yo‘l bilan vujudga kelgan agregatlar
qolgan agregatlardan faqatgina g‘ovakligi, suvga chidamliligi bilan farq qilmasdan,
balki o‘simliklar dunyosi uchun zarur bo‘lgan oziq elementlarining ko‘pligi bilan
tubdan ajralib turadi.
Strukturaning vujudga kelishida va takomillashuvida har xil tabiatdagi va
tarkibdagi chirindining, uning xilma-xil kislotalarining, tuproqdagi karbonatli
birikmalarning roli sezilarlidir. Masalan, qora tuproq zonasida donador kesakchali
yuqori sifatli bo‘lakchalarning vujudga kelishida chirindining, ayniqsa, gumin
ikkinchi, uchinchi va yuqori tartibli mikroagregatlar kislotasining roli katta. Bo‘z