Page 23 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

O‘rta Osiyo fermer xo‘jaliklarida va ilmiy-tekshirish tashkilotlarining dala
sharoitida olib borilgan ko‘p yillik tajribalarining yakunlari asosida quyidagi
xulosalarga kelindi:
➢ ko‘p yillik o‘t ekinlari (ayniqsa, beda) ni ekish hamda erlarga go‘ng solish
tuproq strukturasini yaxshilaydi;
➢ uch yillik bedadan keyin paxta ekishning birinchi yilidayoq har xil tur va
tipdagi tuproqlarda suvga chidamli makroagregatlarning miqdori ko‘payadi va paxta
hosili oshadi;
➢ uch yillik bedadan keyin ekin ekishning ikkinchi yilidayoq tuproqning
makrostrukturasi tez va keskin yomonlashadi;
➢ surunkasiga mineral o‘g‘itlar bilan ishlanganda tuproqning strukturali holati
deyarli yaxshilanmaydi.
Strukturani tiklashda va strukturaning vujudga kelishida termik omillardan
harorat va suv asosiy omil hisoblanadi. Bu jarayon ta’sirini quyidagicha tushuntirish
mumkin: sovuq kunlar boshlanishidan oldin yoqqan yog‘in suvlari yoki sug‘orish
suvlari tuproq kovaklariga kirib, ularni to‘ldirishlari mumkin: haroratning keskin
pasayib ketishi tufayli bu suvlar muzlaydi, muzlash suv hajmini kengaytiradi.
Natijada tuproq kovaklarida qo‘shimcha katta kuch vujudga keladi. Bu hodisa o‘z
navbatida mexanik zarracha va agregatlarning bir-biriga yanada katta kuch bilan
siqilishiga olib keladi. Kunlar isishi bilan kovaklardagi muzlar eriydi. Tuproqning
etilganligi uning birmuncha donador (mahalliy tilda “qo‘zilagan”) ligi seziladi. Kech
kuzda beriladigan “yaxob” suvlar ana shu maqsadni ko‘zda tutadi. Lekin, hamma

vaqt ham muzlash strutura hosil qilavermaydi. Muzlash jarayoni harorati ancha past
va o‘ta namlangan tuproqlarda struktura hosil qilmaydi, balki uni buzadi.
Hozirgi vaqtda shu narsa isbotlandiki, strukturali tuproqlarda suv, havo, termik
hamda oziq rejimlari madaniy o‘simliklar uchun etarli va qulay shaklda bo‘ladi.
Strukturali tuproq madaniylashgan tuproq hisoblanadi.

Mustaqil ishlash uchun savollar:
1. Tuproq strukturasi deganda nimani tushunasiz?
2. Tuproq strukturasi klassifikatsiyasini qaysi olim tomonidan tuzilgan?
3. Tuproq strukturasi necha tip va turga bo‘linadi?
4. Tuproq strukturasining buzilish sabablariga nimalar kiradi?
5. Tuproq strukturasini tiklash sharoitlari va usullari haqida nimalarni
bilasiz?

TUPROQ STRUKTURASINI TIKLASHNING
SUN’IY USULLARI

Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, tuproq strukturasining buzilishiga sabab

bo‘luvchi omillar ko‘p bo‘lganidek uni tiklashga qaratilgan usullar ham xilma-xildir.
Keyingi yillarda kimyo sanoatining taraqqiy etishi natijasida tuproq strukturasini
tiklashda tuproqda gumus moddalari o‘rnini egallaydigan yuqori molekulyar

birikmalar – polimerlar va sopolimerlardan keng foydalanilmoqda. Bu birikmalar