Page 19 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

tuproqlarda, agarda ular karbonatlashgan lyossli va lyossimon yotqiziqlar ustida
vujudga kelgan bo‘lsa, agregat bo‘lakchalarning takomillashishida karbonatli
birikmalarning roli kattadir. Biz tuproq strukturasining vujudga kelishida o‘simlik
dunyosi rolini yoritmadik, chunki bu masala quyida alohida ko‘rib chiqiladi.
Endi strukturaning tuproqda ketadigan jarayonlarga ta’siri to‘g‘risida qisqacha
to‘xtalib o‘tamiz.
Tuproqning agregatlik holati uning g‘ovakligini ta’minlovchi ko‘rsatkichdir,
chunki chang-to‘zondan tashkil topgan tuproq qatlamida umumiy g‘ovaklik juda past
ko‘rsatkichga ega bo‘ladi, ayniqsa erkin suvlarning va unda erigan oziq
moddalarining harakatini ta’minlovchi kapillyar teshikchalar bo‘lmaydi (6-jadval).
Strukturali tuproqda fizik xossa va rejimni ta’minlovchi – suv o‘tkazuvchanlik,
havo o‘tkazuvchanlik, katta umumiy nam sig‘imi, jamg‘arilgan suvni saqlash
qobiliyati, effektiv issiqlik rejimi kabi omillar mavjud bo‘ladi.
Strukturasiz tuproqlarda suv va havo omillari qarama-qarshi ta’sirga ega.
Strukturali tuproqlarda esa suv va havo bir vaqtning o‘zida ishtirok etadi.
Darhaqiqat, agregatlarning katta-kichikligiga hamda namligiga qarab havo
o‘tkazishi tuproqdagi organik qoldiqlarni aerob va anaerob sharoitda parchalanishi
hamda ulardan har xil tarkibdagi mahsulotning hosil bo‘lishiga olib keladi.
Tuproq strukturasi uning unumdorligini ko‘rsatuvchi eng asosiy omillardan
biri. Tuproq strukturasi faqatgina undagi suv-havo rejimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatibgina
qolmay, balki tuproqda mavjud bo‘lgan suv va oziqa jamg‘armasini o‘simlikning
ehtiyojiga qarab sarflanishini ta’minlaydi. Strukturaning bu xususiyatini obrazli qilib

akad. V.R.Vilyams quyidagicha ta’riflaydi: “Tuproqdagi har bir agregat – unda
mavjud bo‘lgan oziq moddalarini bekorga sarflanishining oldini oluvchi omonat
kassadir. O‘simlik ehtiyojiga qarab agregat yuzasida mavjud bo‘lgan oziq
elementlarini oladi. Keyinchalik ildizlari bilan agregat ichidagi yangi oziq
boyliklariga etib boradi, darhaqiqat tuproq agregati suv-oziq moddasining bekorga
sarflanishiga to‘sqinlik qiluvchi katta qalqondir”.
6-jadval
Agregatlarning katta-kichikligiga ko‘ra tuproqning g‘ovakligi
(tuproq hajmiga nisbatan % hisobida, A.G.Doyarenko ma’lumoti)

G‘ovaklik Agregatlar diametri, mm da
< 0,5 0,5 - 1 1 - 2 2 – 3 3 - 5

Umumiy 47,5 50,0 54,7 59,6 62,6
Kapillyar 44,8 25,6 25,1 24,5 23,9
Nokapillyar 2,7 24,5 29,6 35,1 38,7

Strukturali tuproqlar ishlov berish vaqtida ishlov berish asboblariga kam
qarshilik ko‘rsatadi, ularda plastiklik, yopishqoqlik hamda qattiqlik kabi fizik-
mexanik ko‘rsatkichlar past darajada ifodalanadi, bularning hammasi o‘z navbatida
tuproqqa sifatli ishlov berishga sabab bo‘ladi va tuproq unumdorligining oshishiga
olib keladi.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda u yoki bu tuproq tipi yoki turining effektiv
unumdorligi dastavval uning strukturalilik holati bilan chambarchas bog‘liqligi