Page 15 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Natijada tuproq unumdorligi yuqori va ekilgan har qanday ekindan mo‘l hosil olinadi.
Bunday strukturaga ega bo‘lmagan tuproqlar madaniylashmagan, unumdorligi past
hisoblanadi.
Tuproq strukturasining eng muhim xususiyati – mayda kesakchali va
donadorligidir. Diametri 0,25 – 10 mm kattalikdagi kesakchalarining suvga
chidamliligidir. Agregat bo‘lakchaning qaysi bir shakliga agronomik jihatdan baho
bermoqchi bo‘lsak suvga chidamli makro - (diametri 0,25 mm dan katta) va
mikroagregatlar (diametri 0,25 mm dan kichik) miqdori inobatga olinadi (5-jadval).
5-jadval
Suvga chidamli agregatlarining miqdoriga qarab tuproqning strukturaliligini
baholash shkalasi (M.Umarov, J.I.Ikromovlar ma’lumoti)

Ko‘rsatkichlar Ko‘rsatkichlar Bahosi
miqdori
Suvga chidamli agregat- > 25 Yaxshi strukturali – tipik bo‘z tuproq
lar miqdori (0,25 mm dan mintaqasining botqoq, botqoq-o‘tloq tuproqlarining
katta agregatlar yig‘in-disi haydaladigan qatlamiga xos.
bo‘yicha og‘irligiga 15 - 25 O‘rtacha strukturali – madaniylashgan bo‘z
nisbatan % hisobida tuproqlar va bedazorning o‘tloqi tuproqlariga xos.
10 - 15 Engil strukturali – eroziyalangan tipik bo‘z
tuproqlar, sug‘oriladigan bo‘z tuproq va cho‘l
mintaqasidagi gidromorf tuproqlarning haydaladigan
qatlamiga xos.
5 – 10 Yomon strukturali – sho‘rlanmagan sug‘oriladigan
taqir tuproq, sho‘rlangan bo‘z tuproqlar va cho‘l
mintaqasidagi boshqa tuproqlarga xos.
< 5 Strukturasiz – yangi o‘zlashtirilgan taqirlar, cho‘l-
qumoq kompleksida uchraydigan kulrang va taqir
erlar uchun xos.
Tuproqning strukturali > 70 Eng yaxshi – tipik bo‘z tuproqlar mintaqasidagi
tarkibi (10 mm dan 0,25 gidromorf tuproqlarning strukturali haydaladigan
mm gacha bo‘lsa qatlamiga xos, bedazordagi bo‘z tuproqlarning
agregatlar yig‘indisi) qatlami, shuningdek etilgan paytda ishlov berilgan
engil tuproqlarga xos.
60 - 70 Yaxshi – etilgan paytda ishlov berilgan bo‘z tuproq,
bedapoyadagi tuproq qatlami bo‘yicha taqir va
mexanik tarkibi serloy bo‘lgan cho‘l mintaqasidagi
gidromorf tuproqlarning haydaladigan qatlami uchun
xos.
45 - 60 O‘rtacha (qoniqarli) - bedapoya sug‘oriladigan
bo‘z tuproqlarining haydaladigan qatlami va
mexanik tarkibi og‘ir bo‘lgan cho‘l mintaqasi
tuproqlari uchun xos.
< 45 Qoniqarsiz – bo‘z tuproqlarning kuchli zichlashgan,
quruq haydaladigan va haydov osti qatlamlari va
og‘ir mexanik tarkibli cho‘l mintaqasi tuproqlari
uchun xos (bunday erlar haydalganda 60 % loyli
ko‘chkilar vujudga keladi).
Shu jihatdan bu qoida to‘g‘ri, lekin O‘rta Osiyo tuproqlariga nisbatan
(A.N.Rozanov, S.N.Rijov, A.A.Rode) bu qoidaga jiddiy o‘zgarishlar kiritildi.