Page 24 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

umumiy nom bilan kriliumlar deb yuritiladi. Krilium - 1952 yildan boshlab ishlab

chiqarishga chiqqan. Krilium juda kichik miqdorda berilsa ham tuproq strukturasini
yaxshilashga olib kelgan vositalaridan biri deb hisoblanadi. Tuproqni unumdorligini
oshirib beruvchi ko‘rsatkich gumus deb hisoblansa, krilium ham tuproq holatini
barqarorlashtirib beradi, lekin u chirindi hamda azotni o‘rnini bosa olmaydi. Huddi

shu tarzda, ular mineral o‘g‘itlarni o‘rnini ham egallay olmaydi, chunki ular
o‘simliklarni oziqlantirish uchun yaroqsiz, lekin krilium tuproq strukturasini
yaxshilab beradi. Kriliumlar, asosan, uchta organik: akril kislota (CH-CH-COOH),

metakril kislota CH 2=C(CH 3)-COOH va malein (COOH-CH-CH-COOH)
kislotalaridan hosil qilingan tipik polimerlardir. Kriliumlar ta’sirida paydo bo‘lgan
agregatlarni o‘rganish sohasida o‘tkazilgan ko‘pgina tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki,

polimerlar bilan tuproq zarrachalari orasidagi o‘zaro kimyoviy munosabat tufayli
struktura hosil bo‘ladi. Strukturaning suvga chidamli bo‘lishi, kolloidlar
koagulyasiyasi tufaylidir. Sun’iy struktura (krilium) bundan tashqari biologik faol

hamda tarkibida ma’lum miqdorda oziq elementlarini saqlashi aniqlanadi.
V.R.Vershinin ma’lumoti bo‘yicha tarkibida 60% metaakril kislotasi va 40%
metaakrilamid kislotasi bo‘lgan sopolimerlardan bir gektar maydonga 25-30 kg
(tuproq og‘irligiga nisbatan 0,001%) solingan tuproqdagi suvga chidamli agregatlar

miqdori dastlabkisiga nisbatan uch barobar ko‘paygan. Qumoq va soz tuproqlarda
krilium (K-preparatlari) ta’sirida hosil bo‘lgan suvga chidamli strukturalar 3-5

yilgacha, qumloq va qumli tuproqlarda esa bir yilgacha agregat holatini saqlab turadi.
Ba’zi bir polimer preparatlari sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar sharoitida 0,25 mm dan
katta agregatlar miqdori 70-80%gacha ko‘paytirilishi aniqlangan. Ana shunday yo‘l
bilan hosil qilingan suvga chidamli strukturalar, tuproqning suv-fizik xossalarini,

biologik jarayonlarni va umuman o‘simliklarning oziq rejimlarini yaxshilaydi.
Tuproqning suv va shamol eroziyasiga qarshi chidamliligini bir necha barobar
oshiradi. Agronomik nuqtai nazardan qimmatli va suvga chidamli bu agregatlar

tuproqning suv, havo xossalarini yaxshilaydi, mikrobiologik jarayonlarning
rivojlanishiga, oziq rejimining qulay bo‘lishiga va ekinlar hosilining ortishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.

Tuproqning agrofizik holatlarini yaxshilash hamda unumdorligini oshirish
maqsadida O‘zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli Kimyo instituti tomonidan
ishlab chiqilgan “K” seriyali polimerlardan foydalanish borasida professor

V.B.Gussak rahbarligida Q.Mirzajonov, K.Paganyas, X.Maxsudov va boshqalar
ko‘pgina tajribalar o‘tkazganlar. Olingan ma’lumotlar sug‘oriladigan bo‘z
tuproqlarda, taqir va taqirsimon yerlarda “K” seriyali preparatlarni qo‘llab 0,25 mm
dan yirik agregatlar miqdorini 80 % gacha ko‘paytirish va sug‘orishga sarflanadigan

suvni ancha tejash hamda ekinlar hosildorligini oshirish mumkinligini ko‘rsatdi.