Page 9 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

Skeletli tuproqlarda N.A.Kachinskiyning klassifikatsiyasini qo‘llashda
tuproqning toshlilik darajasini ko‘rsatish lozim (3-jadval). Buning uchun muallif
quyidagi shkalani taklif etadi:

3-jadval
Tuproqdagi toshlarning miqdori bo‘yicha N.A.Kachinskiy klassifikatsiyasi

Toshchalar (> 3 mm) miqdori, Toshlilik darajasi Toshlilik tipi
% hisobida
<0,5 Toshsiz Bu tuproq tarkibida
0,5-5,0 Kam toshchalarning holatiga qarab
5-10,0 O‘rtacha aniqlanadi, ya’ni tuproqda
10 Sertosh chig‘ir, harsang toshlar va
boshqalar mumkin

Chet mamlakatlarda ham tuproqlar ularning mexanik tarkibiga ko‘ra
klassifikatsiyasi mavjud, bu klassifikatsiyalar MDHdagi kabi tabaqalashmagan.
Tuproqning mexanik tarkibini o‘rganishni qishloq xo‘jaligidagi
ahamiyati. Mexanik tarkib tuproq uchun (uning hosil bo‘lish sharoitiga bog‘liq
ravishda) uzoq muddatda o‘zgarmas ko‘rsatkich hisoblanadi.
Unda tuproqning butun xossa va xususiyatlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Biz
bulardan ba’zilariga to‘xtalib o‘tamiz. Dastavval, mexanik tarkib tuproqlarni
harakterlaydigan asosiy ko‘rsatkich, bu ko‘rsatkich asosida tuziladigan tuproq
xaritalarida alohida tuproq tipchalari ajratiladi.
Mexanik tarkib – muhim agrofizik ko‘rsatkich hisoblanadi. Qumli, qumloq,
qumoq va soz tuproqlarda, bir xildagi fizik xossa va rejim vujudga kelmaydi, albatta.
Bu tuproqlar mexanik tarkib jihatdan bir-biridan farqlanganliklari sababli o‘ziga xos
fizik-mexanik xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Masalan, qumli tuproqlar uncha katta suv sig‘imiga ega emas, lekin yaxshigina
suv o‘tkazuvchanlik va yomon kapillyarlik xossalariga ega. Soz tuproqlarda esa,
aksincha, ularning suv o‘tkazuvchanlik xossasi yomon, kapillyarlik xossasi yaxshi,
ular katta nam sig‘imiga ega. Bu ikki xil mexanik tarkibli tuproqlarda o‘ziga xos
havo, suv va termik rejimlar mavjud. Agarda bu ikkala tuproqni ishlov berish nuqtai
nazaridan baholasak, engil tuproqlarda yopishqoqlik, plastiklik kabi fizik-mexanik
xususiyatlar kam ifodalanganligi uchun ularga ishlov berish, hatto namlik sharoitida
ham tez amalga oshiriladi. Soz tuproqlar katta yopishqoqlikka ega bo‘lganligi uchun
ularga ishlov berish juda qiyinlik bilan, faqatgina ma’lum optimal namlik
darajasidagina amalga oshiriladi. Bunday misollarni juda ko‘plab keltirish mumkin.

Quyida Xorazm vohasida L.Tursunov tomonidan tuzilgan shunday xaritalardan
birini havola qilamiz (1-rasm).