Page 31 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

Kristallarda simmetriya elementlari yakka yoki bir-biri bilan muayyan

kombinastiyada kuzatilishi mumkin. Bunda simmetriya elementlarining barcha

hohlagan elementlarining to‘plami mavjud bo‘lmaydi. Simmetriya elementlarining

ehtimoliy to‘plamini matematik tomondan keltirib chiqaruvchi bir qancha

nazariyalar mavjud.

Simmetriyaning ettita kristallografik tizimga yoki singoniyaga (yunoncha

«o‘xshash burchakli»), singoniyalar esa o‘z navbatida toifalarga umumlashtiriladi.
Kristall moddalarning eng muhim xususiyati ularda polimorfizm va

izomorfizm hodisasining rivojlanishida o‘z ifodasini topadi.
Polimorfiz (yunoncha «poli» - ko‘p, «morfe» - shakl) deb tashqi sharoitlarga

bog‘liq holda birikmalar va oddiy moddalarning turli strukturaviy shakllarda
kristallanish xossasiga aytiladi. Mazkur kristall moddalarning muayyan bir tabiiy-

kimyoviy sharoitlarda barqaror bo‘gan xillari uning polimorf modifikastiyasi

deyiladi.

Tabiiy mineral hosil bo‘lish sharoitlari juda xilma-xil bo‘lganligi sababli

minerallar orasida polimorfizm ancha keng tarqalgan. Bunga yorqin misol bo‘lib

uglerodning polimorf modifikastiyalari - olmos va grafit sanaladi.

Olmos odatda yuqori bosim sharoitlarida vujudga keladi va mustahkam

kubik panjaraga ega bo‘ladi; past haroratlarda esa uglerod qatlamli geksagonal

panjaraga ega grafit holida kristallanadi. Shu tufayli bir tarkibga ega bo‘lgan bu ikki

mineral mutlaqo boshqa xossalarga ega.

Bunga boshqa misol qilib FeS 2 ning - pirit (kubik) va markazit (rombik);

SaSO 3 - kalstit (trigonal) va aragonit (rombik) va b. polimorf modifikastiyalarini

ko‘rsatish mumkin.

Minerallarning kristallarini hosil qiluvchi strukturaviy birliklar muayyan

sharoitlarda kristal kimyoviy xossalari bo‘yicha (o‘lchamlari, zaryadlari, kimyoviy

bog‘lanish holati, koordinastiyasi) ularga yaqin bo‘lgan boshqalari bilan o‘rin

almashishi mumkin. Bu hodisa izomorfizm (yunoncha «izos» - teng, «morfe» -

shakl) deb ataladi.

Izomorfizm deganda minerallarning kristall panjaralarida atomlar, ionlar

yoki ularning boshqa gruhlari tuzilishi o‘zgarmasdan turib o‘zaro o‘rin olish