Page 43 - TUPROQSHUNOSLIK 2024 (2)

baholash (bonitirovka qilish), yani yerning eng muhim, agronomik xususiyatlariga

koʻra unga ball bilan nisbatan solishtirma baho qoʻyish boʻlib, bu fermer kadastrda
muhim oʻrin tutadi.
Unumdorlik boʻyicha baholash-agrotexnikaning va dexkonchilikni

intensivlashning oʻrtacha darajasnda tuproqning sifatiga hamda unumdorlik
xususiyatiga nisbatan baho berish demakdir. Bu ish tuproqning ham tabiiy ham
madaniylashtirish darajasida vujudga kelgan xususiyatlari hisobga olingani holda

amalga oshiriladi. Unumdorlik boʻyicha baholash muayyan yerdagi qishloq
xoʻjaliklari ekinlarining talablari hisobga olingan holda oʻtkaziladi.
Baholash yopiq 100 balli shkala boʻyicha oʻtkaziladi. Eng yaxshi
xususiyatlarga ega boʻlagan va eng yuqori unumdor tuproqlarga 100 ball qoʻyiladi.

Unumdorligini pasaytiruvchi-tuman xususiyatlarga ega boʻlgan har xil tuproqlarni
baholashda tegishli pasaytirish koeffitsientlari qoʻllaniladi.
Yerlarni baholashda tuproqning asosiy xususiyatlari va tabiiy sharoitlari:

genetik alomatlari, sugʻorila boshlagan davrning uzoq yaqinligi, tuproqning sifati
boʻyicha nomlanishi, harakat resurslari bilan ta’milangani, mexanik tarkibi, tuproq
hosili qiladigan jinslar genezisi, tuproq qatlamining sizot suvlarini oʻtkazuvchanligi,

shoʻrlanish darajasi eroziyaga uchragani, sertoshligi, gipslashgani va x.k. lar hisobga
olinadi.
Yerlarni iqtisodiy baholash-bu yerning qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish

vositasi sifatidagi solishtirma qadr-qiymatini aniqlash demakdir. Bu koʻrsatkichlar
ham nisbiy kattalikda, ya’ni ballarda ham absolyut koʻrsatkichida narxlar soʻmlarda
boʻlishi kerak. Yerni iqtisodiy baholash va tuproqlarni bonitirovka qilishda

tuproqlarni ishlab chiqarish sharoitlar emas, asosan oʻsimlik oʻsishi uchun kerak
boʻlgan tabiiy xossalari hisobga olinib, guruhlarga boʻlinadi.
Yerni baholash ikki yoʻl bilan amalga oshiriladi.

1) Yerni umumiy baholash (bu ayrim oʻsimliklarni ekishning foydaliligi boʻyicha
yerni baholash); 2) xususiy baholash.
Yerni umumiy baholashning asosiy koʻrsatkichlari: mahsuldorlik jami
mahsulotning qimmati soʻm (ga: - harajatning qoplanishi qilingan bir soʻmlik

harajatga olingan mahsulotning qimmati); diffyrensial daromad, foyda joylashishi
va sifati eng yaxshi boʻlgan yerlardan olingan sof foydaning qoʻshimcha qismi.
Yerni xususiy baholashning asosiy koʻrsatkichlari: hosildorlik, s/ga;

differensial daromad soʻm/ga, harajatning qoplanishi, soʻm/ga.

Yer fondlari holatini baholash va bashorat qilish

Tuproq meliorativ holatini yaxshilash, undan oqilona foydalanish, uni
muhofaza qilish, tuproq xossalarining inson faoliyati ta’sirida oʻzgarishlari
toʻgʻrisidagi barcha ma’lumotlarni taqozo etadi. Yer qobigʻi, gidrosfera, atmosfera

va quruqlikda hayot kechiruvchi organizmlar oʻrtasida moddalar almashuvida sodir
43