Page 6 - TUPROQSHUNOSLIK 2024 (2)

TUPROQNING MORFOLOGIK BELGILARINI OʻRGANISH.

Ma’lumki, tekis joylar yer yuzida juda kam uchraydi. Dala tekshirish

ishlari olib borilganda notekisliklarga-balandlik, nishab, tepa, pastlik, past-
balandlik kabi relef formalariga duch kelamiz va shunga koʻra tuproqlar xam
oʻzgarib borganligining. Guvohi boʻlamiz.Binobarin, joyning tashqi koʻrinishiga

koʻra kategoriyalarga boʻlib oʻrganilsa, tuproqqa toʻgʻri baho berilgan boʻladi.
Hozirgi vaqtda, joyning oʻzgarishiga koʻra 5 kategoriyaga boʻlib oʻrganamiz.
1-kategoriya-choʻl rayonlarning tekislik yoki uncha baland

boʻlmagan tekisliklari kirib, bu yerlarda bir xil tipdagi tuproqlar boʻladi, tuproq
komplesi 5% dan oshmaydi.
2-kategoriya-choʻl rayonlari, keng daryo atroflari, jarliklar, jar bagʻridagi

tekisliklar kiradi. Bunday joydarga bir tipdagi tuproqlar joylashgan boʻlib, tuproq
kompleksi 15% ni tashkil etadi. Bunda 1-kategoriyali joy 10-25% ni egallaydi.
3-kategoriya-bu rayonga kuchli, bir-biridan ajralgan relefli joy taluqli

boʻlib, tuproq hosil qiluvchi ona jinslar turli xildir (bunga koʻproq oʻrmon zonasi
taluqlidir).Bu rayon birinchi kategoriya tuproq kompleksi bilan 30-40% ni tashkil
etadi. Bunda 1-2 kategoriyali joylar oʻrmon bilan band boʻladi.

4-kategoriya-bunga togʻ oldi rayonlari, daryo boʻylari, sohillari kiradi, ular
murakkab tuproqlardir. Bunda tuproq kompleksi 45 – 60% ni tashkil etadi,
shuningdek, 3-kategoriyali yerlar oʻrmon bilan qoplangan.

5-kategoriya-tundra, botqoqliklar, sahrolar, togʻ rayonlari. Bundagi 4-
kategoriyali joylar oʻrmon bilan qoplangan.

Qazilgan tuproq chuquri va ayrim qatlamlarining morfologik belgilarini
yozishdan oldin tekshirilayotgan territoriyaning (respublika, viloyat, tuman, fermer
xoʻjaliklar) nomi kundalik daftarga yoziladi (daftar namunasi kitobning oxirida
koʻrsatilgan). Shuningdek, bu joyning relefi, oʻsimliklari, sizot suvlari (chuqurligi va

shoʻrligi), karbonatli, gipsli qatlami, tuproq ona jinsi va boshqalar xam aniq
koʻrsatiladi. Soʻngra chuqurning kunga qaragan tomoniga diqqat bilan qarab
tuproqning genetik qatlamlari va ularning qalinligi (sm xisobida), tusi, mexanik

tarkibi, strukturasi, namligi, qovushmasi, yangi yaralmasi va qoʻshilmasi aniqlanib
daftarga yoziladi. Bunday muxim morfologik belgilar quyidagicha izoxlanadi.
Tuproqning genetik gorizonti (qatlami). Tuproqning yuza qismidan oʻzgarmas

pastki ona jinsiga qadar boʻlgan oraliqqa uning genetik gorizonti deb aytiladi.
Qazilgan chuqurning tik devoridagi belgilar turli tuproq tiplarida va xillarida turlicha
boʻlib, tuproqning bir necha qatlamdan tuzilganligini koʻrsatadi. Bu qatlamlar

tuproqning genezisiga, ya’ni kelib chiqishiga bogʻliq. Tuproqning genetik qatlamini
V.V.Dokuchaev A-ustki, V-oʻtuvchi, C-tuproq osti kabi uch xil genetik gorizontga
boʻladi.

6