Page 10 - TUPROQSHUNOSLIK 2024 (2)

g) donador struktura-yongʻoqsimon strukturaning aynan oʻzi, ammo agregatlarning

kattaligi 5-0,56 mm ni tashkil etadi. Donador struktura yirik donador, donador,
mayda donador yoki poroxsimon strukturalarga boʻlinadi.
d) prizmasimon struktura tipi vertikal oʻq boʻyicha uzunchoq boʻlgan, ikkita

gorizontal oʻq boʻyicha oʻlchamlari esa uncha katta boʻlmagan agregatlarni oʻz
ichiga oladi.
Ularning umumiy koʻrinishi prizma yoki ustuncha shaklida boʻladi. Shunga

koʻra ularning quyidagi turlari boʻladi: a) yuqori asosi dumaloq boʻlgan ustunchali
struktura; b) agregatlarning yuqori asosi yassi boʻlgan prizmasimon struktura.
Ustunchali struktura koʻndalang oʻlchamiga koʻra yirik ustunchali, ustunchali va
mayda ustunchali strukturalarga boʻlinadi. Prizmatik struktura ham shu kabi turlarga

ajratiladi.
Plitasimon struktura tipi uchun gorizontal oʻqlar boʻyicha kuchli rivojlangan,
vertikal oʻq boʻyicha esa kalta boʻlgan agregatlar xosdir. Ularning umumiy shakli

yassi boʻladi. Qatlamli plastinkalarning qalinligiga koʻra qoʻyidagi turlari boʻladi: a)
slanestsimon struktura-plastinkalarning qalinligi 5 mm dan ziyod; b) yassi
plitasimon struktura-plastinkalarning qalinligi 3-5 mm; v) taxtasimon struktura –

plastinkalarning qalinligi 1 mm dan yupqa; g) tangachasimon struktura – agregatlar
yassi plitasimon va taxtasimon plitalardan kichik boʻladi.
Strukturaning turini toʻgʻri aniqlash katta ahamiyatga ega, chunki tuproqlarning

turli tiplariga va har qaysi genetik qatlamiga tuproq strukturalarining muayyan
tiplari toʻgʻri keladi. Masalan, gumusli qatlamlar uchun donador, uvoqli donador,
kukunli-donador struktura; elyuvial qatlamlar uchun esa ustunli, prizmatik,

yongʻoqsimon (gʻoʻrasha), palaxsali kabi strukturalar xosdir.
Tuproq strukturasining turini chuqur kavlayotganda chiqarib tashlangan
sochilib turuvchi tuproqqa qarab aniqlash mumkin. Bu usuldan tashqari, tuproq

qatlamidan pichoq bilan ozgina tuproq kesib olib va uni kaftda yoyib, agregatning
shakliga qarab ham tuproq strukturasining turini aniqlasa boʻladi. Tuproq
qatlamlarida koʻpincha strukturaning har xil turlarini uchratish mumkin. Bu holda
strukturaga ikki-uchta soʻz bilan ta’rif berishga va oxirgi soʻz bilan koʻproq

uchraydigan alomatlarni ta’kidlashga toʻgʻri keladi. Masalan, agar qatlamda uvoqlar
koʻproq boʻlsayu, palaxsalar ham uchrasa, bunday struktura palaxsali-uvoqli
struktura deb ataladi. Qatlamlarda agregatlardan tashqari, agregatlarga yopishib

bogʻlanmagan zarralar ham boʻladi. Bunday tuproqlar strukturasiz tuproqlar deb
yuritiladi. Qumli tuproqlar strukturasiz tuproqlarga yaqqol misol boʻla oladi.

10