Page 22 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Dastlabki klassifikatsiyada mexanik zarralar chegarasi – toshchali
qismi, qum, chang va il hamma mualliflarda bir-biriga to‘g‘ri keladi, lekin

ayrim terminlar tushunchasi to‘g‘risida turli qarashlar bo‘lgan. Masalan,
V.Osborn klassifikatsiyasidagi il, N.A.Lorens va V.V.Dokuchaev
klassifikatsiyasidagi changga to‘g‘ri keldi. Terminologiya sohasidagi

kelishmovchiliklar hozirgi kunda ham mavjud. Dastlabki
klassifikatsiyalarda E.SHene 6 ta zarracha, A.A.Fadeev, A.N.Sabanin 11 ta
dan zarracha ajratib, o‘z klassifikatsiyalarini ancha mukammal ishlaganlar

va ular Rossiyada keng tarqalgan (7-jadval).
Mexanik zarrachalar qancha ko‘p ajratilgan bo‘lsa, bu shunchalik
yaxshi degan xulosaga kelish, noto‘g‘ri. Bu masalada ham o‘ziga xos
aniqlik bo‘lishi lozim. Juda sodda klassifikatsiya (masalan, V.Osbornda 4

mexanik zarracha - tosh, qum, il, loyqa – ajratilgan) tuproq xususiyatini
to‘liq xarakterlamaydi, juda tabaqalashtirilgan klassifikatsiya esa undan
foydalanishni qiyinlashtiradi. SHuni esda tutish kerakki, tasnifda

birinchidan - o‘z xususiyatlari bo‘yicha bir-biriga yaqin turuvchi mexanik
zarralar to‘g‘ri ajratilishi shart, ikkinchidan - klassifikatsiya faqatgina
ilmiy xodimlar uchun mo‘ljallanmasdan, balki ishlab chiqarish talablariga
ham javob berishi uchun u juda sodda va aniq bo‘lishi kerak.

Mexanik elementlarning V.R.Vilyams ishlab chiqqan,
N.A.Kachinskiy tomonidan anchagina o‘zgartirishlar kiritilgan
klassifikatsiyasi keng tarqalgan bo‘lib, ilmiy va ishlab chiqarish talablariga

javob beradi.
N.A.Kachinskiy o‘z klassifikatsiyasida A.N.Sabanin taklif etgan –
0,01 mm dan katta zarralarni “fizik qum”, 0,01 mm dan kichik

zarrachalarni esa – “fizik loy” deb qoldiradi. SHuni ta’kidlash kerakki,
mexanik elementlarning bo‘linishini A.N.Sabanin bo‘yicha qoldirilishi
rasmiy hisoblanadi. Muallif o‘zining klassifikatsiyasida T.T.Stoks usulida

mexanik elementlarning suvda cho‘kish tezligini hisoblagan bo‘lsa,
Sabanin esa bu maqsadda E.Shene usulidan foydalangan.
N.A.Kachinskiy 1937 yilgi tasnifida 16 ta mexanik zarrachani o‘z
ichiga olgan 4 ta guruhni ajratdi. 1957 yilda esa klassifikatsiyasiga biroz

aniqliklar kiritdi.
Birinchi o‘rinda u tuproqning faol va faolmas qismlar chegarasini,
ya’ni skeletli va mayda zarrachali (qum) qismini aniqroq ajratish ustida

ishladi (8-jadval).

21