Page 49 - STAV broj 429

CIVILNI ADLATUS
I TADA JE BOSNA IMALA VISOKOG PREDSTAVNIKA

Austro-Ugarska je odlučila da vrhovnu upravnu vlast nad Bosnom Kako pojašnjava Azem Kožar s Filozofskog fakulteta u Tuzli u
i Hercegovinom vrši zajednička (austrougarska) vlada u Beču, a svom radu „Uloga civilnog adlatusa u upravljanju Bosnom i Her-
preko Zajedničkog ministarstva finansija, odnosno Bosanski biro, cegovinom“, Kallayev prosvijećeni apsolutizam, koji se zasnivao
a koji je preko Zemaljske vlade u Sarajevu, imenovane 29. 10. na vladavini bez naroda, a u ime naroda, bio je osnovni instrument
1878. (počela s radom 1. 1. 1879. godine), upravljao Bosnom i austrougarske aneksionističke politike. Nosilac te politike trebalo
Hercegovinom. je biti visokoobrazovano i strogo odabrano činovništvo. Kallayev
Zemaljsku vladu su sačinjavali zemaljski poglavar, koji je bio titu- prijedlog Naredbe o nadležnosti civilnog adlatusa car je odobrio
larni šef Vlade, a ujedno je bio i komandant okupacionih trupa, pa 29. jula 1882. godine i to je bio prvi i najznačajniji propis kojim je
su tu funkciju stalno obnašali visoki carski oficiri, civilni adlatus koji regulisana uloga civilnog adlatusa u upravljanju Bosnom sve do
je rukovodio radom Vlade i bio neposred- ukidanja ove funkcije 1912. godine. Po
no potčinjen Bosanskom birou, odnosno ovoj naredbi odvojena je vojna uprava od
Zajedničkom ministarstvu finansija, te še- civilne, čime je i de jure uprava u zemlji
fovi triju odjeljenja: za unutrašnju upravu, dobila civilni karakter.
za pravosuđe i za finansije. Stranci su uglavnom bili nosioci admini-
Ingerencije Zemaljske vlade praktično su stracije i oni su bili na važnim pozicijama,
svedene samo na pravo predlaganja ca- dok su domaći kadrovi nosili jednostavni-
rinskih propisa. Ovim je ozakonjen kolo- je poslove. Samo dva bh. muslimana do-
nijalni položaj Bosne i Hercegovine, koja segla su položaj sreskog predstojnika, a
postaje unosan izvor sirovina za privredne samo jedan Srbin je dosegao do činovni-
kapacitete Monarhije, te sigurno tržište za ka u Bosanskom birou. Među strancima u
njihovu industrijsku robu. Apsolutistička administraciji najbrojniji su bili Nijemci (13
opcija austrougarske uprave u BiH uo- %), Česi (11,63 %), Mađari (4 %), Poljaci
bličena je i učvršćena u proljeće 1882. (5,35 %) i Rusini (2,37 %).
godine, nakon gušenja Hercegovačkog Za prvog civilnog adlatusa imenovan je
ustanka, kada je ustanak shvaćen kao 15. jula 1882. godine baron Fedor Niko-
upozorenje o neophodnosti poboljšanja lić, unuk kneza Miloša Obrenovića, nada-
efikasnosti uprave u Bosni i Hercegovini. jući se da će to pozitivno utjecati na pra-
Polazna tačka u tome bila je kako privre- voslavno stanovništvo. Hugo Kutschera
menu okupaciju pretvoriti u aneksiju koja je, nakon Nikolića, imenovan za civilnog
je bila početni, trajni i krajnji cilj okupacije. adlatusa 1887. i na toj dužnosti će ostati
Za realizaciju tih ciljeva odabran je i za ministra finansija imenovan dugo vremena. Kutschera je diplomatsko iskustvo stečeno u Ca-
Benjamin Kallay, Mađar, 4. juna 1882. rigradu, gdje je obavljao dužnost savjetnika austrougarskog po-
U ostvarenju tog zadatka Kállay je najvažniju ulogu namijenio dr- slanstva, stavio u funkciju što revnosnijeg obavljanja povjerenih
žavnoj upravi. Osnovne principe u njenoj organizaciji Kállay je iznio dužnosti. Bio je posebno omiljen među muslimanima.
u memoaru koji je usvojen na zajedničkoj vladi prije njegovog ime- Uz Kutscheru, u činovničkom vrhu, kao treći funkcioner austrougar-
novanja. Radi se o odvajanju civilne od vojne vlasti, tj. o uvođenju ske politike u Bosni i Hercegovini punih 20 godina bio je i general
civilne, strogo centralizirane uprave. To je postignuto ojačanjem Johann Appel, zemaljski poglavar (od 9. augusta 1882. godine).
uloge Zajedničkog ministarstva finansija u bosanskim poslovima Baron Benko je nakon Kutschere preuzeo dužnost civilnog adla-
te ograničenjem nadležnosti ministarstva rata na čisto vojne po- tusa. Tu je bio i Kosta Hörmann, naturalizirani Hrvat, prvo vladin
slove, čime je bh. uprava dobila građanski karakter, a pod nepo- sekretar, potom dvorski savjetnik te direktor Zemaljskog muzeja u
srednim rukovodstvom civilnog adlatusa. Sarajevu, koji je uživao veliko povjerenje među bosanskim Hrvatima.

prihoda, negativno odrazilo na njen pri- spoljno-trgovinski deficit, koji se pojavio Konstantno su rasli izdaci zemlje za bo-
vredni i kulturni razvitak. nakon 1906. godine, dosegao je u 1912. go- sanskohercegovačke trupe, koji su zajed-
Osnovna, 1880. godine zakonski utvr- dini rekordnu cifru od 743 miliona kruna. no s troškovima za žandarmeriju iznosili,
đena smjernica za austrougarsku politiku Mnoge industrijske grane dospjele su u npr. 1911. godine, 14,3 posto cijelog ze-
u Bosni i Hercegovini bila je da upravu ze- veoma težak položaj, a osobito su bile po- maljskog budžeta za spomenutu godinu.
mlje treba voditi tako da se njeni troškovi gođene tekstilna i papirna industrija. U „Bosna i Hercegovina je bila posebno
pokrivaju iz vlastitih prihoda. Zato je au- ljeto 1914. još se nije mogao nazreti kraj teško finansijski opterećena izgradnjom na
strougarska administracija odmah zavela ekonomske depresije. Izvoz na Balkan još njen račun skupih strateških željezničkih
rigoroznu fiskalnu politiku i u odsustvu nije bio pokrenut, investicije u industriji pruga krajem 19. i početkom 20. stoljeća.
odgovarajućeg interesa privatnog kapitala su prestajale, a masovna nezaposlenost po- Ovo iznosim ne zato što smatram da bi sve te
orijentisala se na otvaranje izvora prihoda stala je hronična pojava, koja je samo nešto pojedinosti, inače dobro poznate u literaturi,
u samoj zemlji. Tome je išla naruku i okol- opadala iseljavanjem. trebalo da nađu mjesta u enciklopedijskom
nost što se u njenom posjedu našla većina Ne samo da civilnoj upravi nisu odo- tekstu, koji je prostorno ograničen, nego mi
šuma i cjelokupno rudno bogatstvo. Oku- bravana sredstva iz okupacionog kredita, je namjera da ukažem koliko je manjkava
paciona uprava postala je najveći posjednik. već su zemaljske finansije snosile niz troš- prezentirana opšta slika finansijskog polo-
Koju godinu pred vlastitu propast Mo- kova čisto vojne prirode, kao što je grad- žaja Bosne i Hercegovine pod austrougar-
narhija je, de facto, bankrotirala. Njen nja kasarni, puteva do vojnih objekata. skom upravom“, zaključuje Juzbašić. n

STAV 26/5/2023 49