Page 53 - STAV broj 351 - 352

godini, AVNO Sandžaka – doneće odluku
da se povrati stanje od 1912, te da se delovi
Sandžaka vrate Srbiji odnosno Crnoj Gori.
(....) Razume se po sebi da svi građani San-
džaka zadržavaju puno pravo da sami odre-
đuju svoju nacionalnu pripadnost – srpsku
ili crnogorsku bez obzira da li njihova te-
ritorija prelazi srpsku ili crnogorsku jedi-
nicu”. Drugim riječima, sandžačkim Boš-
njacima oduzeto je pravo da se u skladu sa
svojim stvarnim nacionalnim osjećanjima
formiraju, razvijaju i izjašnjavaju.
Već 26/27. marta 1945. godine u No-
vom Pazaru je održana Oblasna konferen-
cija KPJ za Sandžak, na kojoj su podrža-
Crne Gore Marko Vujačić predlagao je da se dviju susjednih federalnih jedinica – Srbije na opredjeljenja AVNOJ-a o budućnosti
cijeli Sandžak pripoji Crnoj Gori. i Crne Gore jer bi poseban status Sandžaka Sandžaka i donesena je odluka o prestan-
I predsjednik ZAVNO Sandžaka prof. značio “izlišno i neracionalno drobljenje ku rada ovog partijskog organa i osniva-
Sreten Vukosavljević zastupao je sličan stav: srpske nacionalne cjeline, kao i Jugoslavi- nju Okružnog komiteta KPJ za Novopa-
“Ja sam mišljenja da se Sandžak ne treba ce- je uopšte”. Isticano je i da “Sandžak nema zarski okrug, koji je obuhvatao teritoriju
pati, jer je to ipak celina.” nacionalnu podlogu za dobijanje takvog 6 današnjih sandžačkih općina u okviru
U nastavku rasprave učestvovali su još statusa”, iz čega proizlazi da Bošnjaci nisu Republike Srbije.
Moša Pijade, Sreten Žujović, Rodoljub Čola- narod, već vjerska zajednica. Drugo i ujedno posljednje zasjedanje ZA-
ković, Edvard Kardelj, dr. Rade Pribićević i A tokom NOB-a narodnooslobodilački VNO Sandžaka održano je 29. marta 1945.
Andrija Hebrang. Moša Pijade je u svojstvu pokret se obraćao Muslimanima kao naro- godine u Novom Pazaru. Vijećnici bošnjač-
izvjestioca Predsjedništva AVNOJ-a isticao du i njihovo nacionalno ime pisao velikim ke nacionalnosti, iako su bili u manjini, što
da su protiv opstanka cjelovitosti Sandžaka slovom. U prve tri godine rata je NOP imao ih ne opravdava, nisu izrazili ni najmanje
“politički i ekonomski razlozi” jer “San- stav o federativnom uređenju zemlje i rav- protivljenje namjeri da se ZAVNOS likvi-
džak kao pokrajina ne može dalje ostati kao nopravnom tretmanu svih njenih naroda i dira, kao i cjelovitost i teritorijalno jedin-
do sada, jer za to nema više nikakvih ni po- narodnosti. Iz ovog je stava proizašlo i iz- stvo Sandžaka.
litičkih, ni ekonomskih, ni etničkih razlo- dvajanje i osamostaljenje Oblasnog komiteta Veoma je ironično zvučao jedan od za-
ga”. Edvard Kardelj, tada potpredsjednik KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Rifata ključaka ZAVNOS-a “da na Osnivačkoj
NKOJ-a, podržao je ovakvu njegovu ocjenu, Burdžovića Trše i formiranje Glavnog šta- skupštini ovog Vijeća koja je održana 20. i
kao i dobar dio prisutnih. ba NOP za Sandžak, ravnopravnog ostalim 21. novembra 1943. godine u Pljevljima, niti
Prijedlog NKOJ-a je bio ishitren, kao či- glavnim štabovima, a onda i formiranje ZA- docnije, nije postavljen zahtjev za poseban
sto političko rješenje koje je Predsjedništvo VNO Sandžaka. položaj Sandžaka u budućoj državi”, odno-
AVNOJ-a usvojilo većinom glasova. I poslije Tito je 1942. godine istakao da bi narod- sno “da Sandžak bude federalna jedinica,
toga dio političkih rukovodilaca Sandžaka nooslobodilačka borba bila čak i prevara kad niti autonomna oblast”.
smatrao je da je učinjena greška, pa su ap- ona ne bi “imala i nacionalni smisao za sva- Istina je da se još 17. oktobra 1941. go-
stinirali od provođenja takve odluke. Prof. ki narod posebice”. Međutim, odnos snaga dine u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ
Sreten Vukosavljević, predsjednik, i Mirko u antifašističkoj koaliciji početkom posljed- za Crnu Goru, Boku i Sandžak govori o “au-
Ćuković, treći potpredsjednik ZAVNO San- nje godine rata prisilio ga je na kompromis tonomnom Sandžaku”.
džaka, odbili su da prisustvuju posljednjem upravo na ovoj ključnoj tački. Odluka o rasformiranju ZAVNOS-a
zasjedanju ZAVNO Sandžaka, održanom 29. U junu 1944. godine, na sastanku s Chur- potvrđena je na 3. zasjedanju AVNOJ-a uz
marta 1945. u Novom Pazaru. Oni nisu ni chillom u Napulju, bio je prinuđen na izvje- uvredljivu konstataciju da je tako postuplje-
potpisali ovaj dokument. sno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade, no po molbi Skupštine ZAVNOS-a.
Odluka je očigledno donesena na nekom što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji ve- Sandžak je dao značajan doprinos pobjedi
zatvorenom sastanku. Zna se samo da je tom likosrpskog interesa u narodnooslobodilač- NOB-a i revolucije i podnio velike ljudske i
sastanku prisustvovao sekretar pokrajinskog ki pokret. Uslijedili su ustupci velikosrpski materijalne žrtve. U jedinicama NOV i POJ
komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku Blažo orijentiranoj izbjegličkoj vladi, među koji- poginulo je više od 5.000 boraca, a okupato-
Jovanović, jer je on po povratku na Cetinje ma je jedna od najvećih žrtava bilo ukidanje ri i kvislinzi pogubili su 8.150 ljudi, među
izjavio “da se prema Sandžaku prihvataju ZAVNO Sandžaka i njegova podjela između kojima i žene i djecu. Sandžak je dao 27 na-
granice iz 1913. godine”. Srbije i Crne Gore. rodnih heroja.
Odluka je donesena mimo volje ZA- Ukidanje posebnog statusa Sandžaka
VNOS-a i mimo volje naroda Sandžaka. POSLJEDNJE ZASJEDANJE ZAVNO (federalne jedinice ili autonomije) imalo je
Čak je i Centralni komitet 14 mjeseci ranije SANDŽAKA negativan utjecaj na njegov razvoj u vrijeme
tvrdio da će Sandžak “imati onakav polo- Prvobitno je bilo predviđeno da se Dru- socijalističke Jugoslavije. Sandžak je ostao
žaj za kakav se izjasne njegovi – slobodno go zasjedanje ZAVNO Sandžaka održi do najnerazvijeniji dio – kako u Srbiji, tako i u
izabrani predstavnici”. Napušten je princip 15. marta, u skladu s pismom predsjedniš- Crnoj Gori. Ta nesporna činjenica jasna je
da će Sandžak biti jedan od elemenata bu- tva AVNOJ-a od 21. februara 1945. godine. potvrda da je likvidacija posebnog admini-
duće Federacije i da će zauzeti “ravnoprav- Prema ovom dokumentu, određen je “sta- strativno-teritorijalnog statusa i teritorijalne
no mjesto među ostalim pokrajinama”, te tus Sandžaka u federativnoj Jugoslaviji na cjelovitosti Sandžaka od političkog centra
da će položaj Sandžaka biti istovjetan po- sljedeći način: uzimajući za osnovu grani- moći nove Jugoslavije bila tragična odluka
ložaju Vojvodine. Prihvaćeno je mišljenje cu između Srbije i Crne Gore kako je ona po njegovo cjelokupno stanovništvo, a ne
da Sandžak treba žrtvovati zbog interesa bila utvrđena posle balkanskog rata u 1912. samo za Bošnjake. n

STAV 26/11/2021 53