Page 74 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

bilan o‘lchanadi. Bu esa tuproqning suv - fizik yoki suv xossa - xususiyatlari orqali
aniqlanadi.
Tuproqdagi suvlarni saqlashda sorbsion va kapillyar kuchlar asosiy o‘rinni
egallaydi. Bu ikki xil kuchlardan tashqari yana tuproq suvida osmotik bosim bilan
o‘lchanadigan osmotik kuch ham bor. Osmotik kuchning asosiy xususiyati shundan
iboratki, uning manbai tuproq tarkibidagi suvning o‘zida bo‘ladi. Sorbsion, menisk,
osmotik kuchlar gravitatsion dalada ta’sir etadi. Uning kattaligi va yo‘nalishi
doimiydir. Qolgan uchta kategoriya kuchlar tuproqning o‘zida bo‘lib, uning kattaligi
2
noldan katta ko‘rsatkichgacha (sorbsion kuch to 10 din/sm gacha) bo‘ladi. Bu holda
yuqoridagi kuchlarning kattaligi tuproqning har xil nuqtalarida bir xil emas. Natijada
tuproqda bu kuchlarning gradienti hosil bo‘ladi va tuproq suvi shu gradient yo‘nalishi
ta’sirida xohlagan tomonga harakat qilishi mumkin. Tuproq suviga hech qanday kuch
ta’sir qilmasa, tuproq ertami kechmi suvsiz bo‘lib qoladi. Lekin, gravitatsion kuchga
sorbsion va menisk kuchlar qarama-qarshi turadi. Sorbsion kuchlar tuproq
zarrachalari yuzasida molekulyar suvlarni bog‘lashga harakat qiladi va suvning
orientirlangan molekulalaridan tashkil topgan suv qobig‘ini hosil qiladi. Bu suv
qobig‘i qalinligi oshishi bilan sorbsion kuchlar kamayib boradi, natijada sorbsion
kuchlar juda kamayib ketadi va tuproq eritmasini gravitatsion oqib ketishidan saqlab
qola olmaydi.
Kapillyar (menisk) kuchlarning sorbsion kuchlardan asosiy farqi ular suvning
alohida molekulalariga doimiy ta’sir etib, tuproq zarrachasi atrofida
orientatsiyalashgan suv molekulasi qatlamini vujudga keltirishidir. Kapillyar kuchlar

esa menisk yuza qatlami orqali suvning alohida molekulalaridan tashkil topgan katta
qalinlikdagi (orientatsiyada bo‘lmagan) suv qatlamiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Tuproq eritmasining osmotik bosimi orqali o‘lchanadigan (bu kuchning manbai
ham shu eritma hisoblanadi) osmotik kuchlar gravitatsion kuchlarga qarama - qarshi
tura olmaydi, unda saqlangan tuzlarning hammasi eritma (tuproq suvi) bilan pastga
butunlay oqib ketadi.
Quyosh nuri energiyasi tuproqqa singadi, uning ichida harorat gradienti hosil
qiladi, u esa o‘z navbatida tuproq eritmasining harakatiga sabab bo‘ladi. Quyosh nuri
energiyasi desuksiya va tuproq namligining parchalanishiga sabab bo‘ladi, bu esa
tuproq namligini harakatga keltiradigan sorbsion va menisk kuchlarining gradientini
yuzaga keltiradi.
Shunday qilib, tuproqning qattiq va suyuq qismi orasida bo‘ladigan o‘zaro
munosabat suvning xilma-xil shakllari va ularning harakatini vujudga keltiradi. Bu
harakatning hammasi gravitatsion kuch maydonida quyosh nuri energiyasi ta’siri
ostida bo‘ladi.
Yuqorida bayon qilganimizdek, tuproq zarrachalari sirtida yoki kovaklarida
hamma vaqt ozmi - ko‘pmi suv bo‘ladi. Tuproq suvi doimo erning tortish kuchi,
tuproq zarrachalarining molekulyar tortishish kuchi va nihoyat suv molekulalarining
o‘zaro tortishish kuchlari ta’sirida bo‘ladi. Bu kuchlar bir vaqtning o‘zida baravar
ta’sir qilsalar ham, lekin tuproq suvining miqdoriga qarab, u yoki bu kuch ustunlik
qilishi mumkin. Shuning uchun ham olimlar o‘zlarining klassifikatsiyalari asosida
tuproqdagi u yoki bu kuchni asos qilib undagi suv shakllarining dastlabki
klassifikatsiyasini ishlab chiqdilar. Birinchi bo‘lib rus olimi S.Bogdanov (1889)