Page 72 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

tuproqlarda (ular yarim gidromorf tuproqlar deyiladi: o‘tloqi-qora, o‘tloqi-kashtan va
boshqalar) kamayib (erta bahorda) va oshib (yozda) boruvchi tuproq namligi bir-biri
bilan almashinib turadi. Suvda eriydigan tuzlar yuza qatlamlarda emas, kapillyar
hoshiyaning ustki qismida to‘planadi. Agar sizot suvlari sho‘rlanmagan bo‘lsa,
mazkur suv rejimida yuqori unumdor vayaxshi namlangan tuproqlar shakllanadi.
Toshqin suv rejimi – daryo yoqalari va deltalarida, tuproq yuzasi bir necha yil
davomida bir marta yoki yiliga toshqinlari natijasida suv bosadigan hududlar uchun
xarakterlidir. Bu suv rejimi barcha tabiiy mintaqalarda tarqalgan bo‘lib, allyuvial
yotqiziqlar to‘planishiga olib keladi.
Tabiiy mintaqalar va relefning joylashishiga bog‘liq holda suv toshqinlari
oralig‘ida toshqin suv rejimi boshqa suv rejimi bilan almashinadi (yuviladigan,
yuvilmaydigan, terlaydigan va boshqalar).
Amfibial suv rejimi - tuproqlar doimiy yoki uzoq muddat suv bosadigan
hududlar (dengiz va ko‘llarning sayozliklari, daryo etagi va qirg‘oqlardagi past,
qamishzor, tuqay yerlar) uchun xarakterli hisoblanadi.
Muzlaydigan suv rejimi - shimoliy sovuq viloyatlar tuproqlariga xosdir.
Muzlagan qatlamning yozda uncha chuqur erimasligi, suv o‘tkazuvchanligini va yoz
davrida haroratning pastligi va yog‘ingarchilikning ko‘pligi, bug‘lanish va
desuksiyaning kamligi tufayli tuproq yil bo‘yi juda nam bo‘lib turadi. Yil davomida
tuproq-gruntning atigi 0,4-0,6 m qatlami suv almashinishi bilan band bo‘ladi.
Harakatsiz suv rejimi - ortiqcha namlangan botqoq tuproq uchun xarakterlidir.
Yilning ko‘p qismi davomida tuproqda to‘liq nam sig‘imi chegarasida namlik

saqlanadi, faqatgina qurg‘oqchil davrlar birmuncha kamayadi.
Davriy harakatsiz suv rejimi – sizot suvlari sathi mavsumiy o‘zgarib turishi
yaqqol ifodalangan, sizot suvlari ta’sirida namlanadigan botqoq tuproqlarda
kuzatiladi. Bunda tuproq namligi to‘liq nam sig‘imidan eng kam nam sig‘imi
darajasigacha o‘zgarib turadi
Irrigatsion suv rejimi - sug‘orib dehqonchilik qilinadigan sharoitda tuproqning
qo‘shimcha ravishda namlanishi natijasida ro‘y beradi. O‘sish davrida tuproqning
ko‘plab marotaba namlanishi bu tipdagi suv rejimining muhim xususiyatidir.
Quritish suv rejimi - botqoq va botqoqlashgan tuproqlarni sun’iy quritish
natijasida yuzaga keladi. Bu suv rejimi quritish tipi va me’yori, quritishdan keyin
sizot suvlarining yotish chuqurligi bog‘liq ravishda sezilarli o‘zgarishi mumkin.
Suv rejimini boshqarish - tuproq namligini to‘plash va saqlashga qaratilgan
meliorativ (botqoq va zax yerlarni quritish, sug‘orish, namlikni boshqarish), o‘rmon
meliorativ va agrotexnik (qor to‘plash, chuqur yumshatish va boshqalar) tadbirlar
orqali amalga oshiriladi.
Tuproq suv rejimi tipini ajratishda mazkur dalaning tabiiy nam bilan
ta’minlanganlik darajasini hisobga olish zarur. Bu ko‘rsatkich quyidagi formula
yordamida hisoblanadi:
MA
e =
E
bu erda,
e - ma’lum dalani nam bilan ta’minlanganlik ko‘rsatkichi;
A-yillik yog‘in-sochin miqdori mm suv ustunida;