Page 68 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

kartoshka
Makkajo’xori, 6-8 31-34 40-46
tariq, sudano’t,
soya
Loviya, oq jo’xori, 10-12 32-36 44-46
kanakungut kanop

G’o’za, sholi, 10-14 32-35 40-44
qovoq, yeryong’oq
Qovun, tarvuz, 10-14 31-36 40-44
bodring

Mustaqil ishlash uchun savollar:
1. Tuproq harorati deganda nimani tushunasiz?
2. Maksimal harorat termometri qanday bo’ladi?
3. Minimal harorat termometri qanday bo’ladi?
4. Tuproq yuzasi haroratini o’lchash uchun termometrlarni qanday o’rnatiladi?
5. Tuproq haroratini o’lchashda qanday termometrlardan foydalaniladi?

TUPROQ TEMPERATURASINI SUTKALIK VA YILLIK
O‘ZGARISHLARINI O‘RGANISH.

Tuproq yuzasining tuproq harorati asosan radiatsion balansga bog’liq
ekanligini aytganmiz. Radiatsion balans kattaligi esa sutka va yil davomida
o’zgarganidan tuproq yuzasining harorati ham sutka va yil davomida o’zgarib boradi.
Tuproq yuzasi haroratining sutka davomida o’zgarishining borishini uning
sutkalik o’zgarish deyiladi. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik o’zgarishi 1 ta
minimum (eng oz qiymat)ga va 1 ta maksimum (eng yuqori qiymat)ga ega. Tuproq
yuzasi haroratining minimal qiymati havo ochiq kuni ertalab quyosh chiqishi oldidan
kuzatiladi. Bu vaqtda radiatsion balans hali manfiy, tuproq bilan yerga yaqin havo
qatlamlari orasidagi issiqlik almashinish juda kam bo’ladi. Quyosh chiqqandan keyin
biroz vaqt o’tgach radiatsion balans musbat ishoraga o’tadi va quyoshning ufqdan
balandligi oshgan sari ortib boradi, natijada tuproq harorati ham ortib borib o’zining
maksimal qiymatiga mahalliy vaqt bilan soat 16 larda erishadi. So’ngra radiatsion
balansning kamaya borishi sababli tuproq yuzasining harorati pasayib borib ertalab
quyosh chiqishi oldidan minimum qiymatiga tushib qoladi.
Tuproq yuzasi harorati sutkalik o’zgarishining ko’rsatilgan tarzda borishi
bulutlik, yog’ingarchilik va shamollar ta’sirida o’zgarishi mumkin. Bunda tuproq
haroratining maksimumi va minimum boshqa vaqtlarga suriladi.
Sutka davomida tuproq yuzasi haroratining eng katta va eng kichik qiymatlari
ayirmasini sutkalik o’zgarishining amplitudasi deyiladi. Masalan, tuproq yuzasi
0
0
kunduzi 50 C gacha isigan, kechasi esa 20 C gacha sovigan bo’lsa, tuproq harorati
0
0
sutkalik o’zgarishining amplitudasi 50 C-20 C gat eng bo’ladi.
Tuproq yuzasi haroratining sutkalik o’zgarishi amplitudasiga quyidagilar ta’sir
qiladi:
1. Yil fasllari. Yozda amplituda eng katta, qishda esa eng kam bo’ladi.