Page 63 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

bu yerda,

Q – yig‘indi radiatsiya;

E s – samarali nurlanish.

Yuqoridagi formula quyidagicha ham yozish mumkin:

V = S + D – (S + D)·A + E a– E yer=(S + D)(1 – A) – E s= Q(1 – A) – E s
1
1
1

bu yerda,

A – faol yuzaning albedosi.

Yutilgan radiatsiya Q (1–A) taglik yuzaning isishida, samarali nurlanish Es esa
taglik yuzaning sovishida faol rol o‘ynaydi. Sutka davomida yig‘indi radiatsiya va
samarali nurlanish miqdorlari uzluksiz o‘zgarganidan radiatsion balansning
qiymatlari ham uzluksiz o‘zgaradi.
Osmon bulut bilan to‘la qoplanganda va erga to‘g‘ri radiatsiya tushmayotganda
V = D – Rq – Es kechasi esa qisqa to‘lqinli qaytgan radiatsiya ham bo‘lmaganligidan
radiatsion balans V qiymatlari manfiy bo‘ladi: V = Ea– Eyer= - E s ga teng bo‘ladi
Radiatsion balansni bilish amaliy qiziqishga ega. Chunki V ning qiymatiga
qarab faol yuzaning isishi va sovishini aniqlaymiz.
Agar faol qatlamga tushuvchi radiatsiyalar oqimlarining yig‘indisi, faol
qatlamdan ketuvchi radiatsiya oqimlari yig‘indisidan katta bo‘lsa, faol qatlam isiydi.
Aks holda esa faol qatlam soviydi.
Radiatsion balansni turlicha oraliqlari (minut, soat, sutka, oy va yil) uchun
hisoblash mumkin va u musbat yoki manfiy bo‘ladi.
Radiatsion balans, odatda, kunduzi musbat (eng sovuq davrlarni hisobga
olmaganda), kechasi esa manfiy bo‘ladi.
Quyosh botishiga 1-2 soat qolganda radiatsion balans manfiy qiymatlarga
o‘tadi yoki kechga yaqin Quyoshning ufqdan balandligi 10-15° ga teng bo‘lishidan
boshlab V ning qiymatlari manfiy bo‘ladi. Quyosh balandligi 10-15° dan oshgach V
ning qiymatlari yana musbat ishoraga o‘tadi.
Agar qor qoplami mavjud bo‘lsa, Quyosh balandligi 20-25 ga etgandan
0

keyingina V musbat qiymatlarga o‘tadi.
Kunduzi h o ortishi bilan V ning qiymatlari ham orta boradi, tushdan keyin h o
ning kamayishi bilan V ning qiymatlari ham kamayadi.
O‘zbekistonning shimoliy hududlari uchun radiatsion balansning yillik qiymati
2
2
1885 MJ/m , janubiy hududlari uchun 2807, baland tog‘li hududlarda 1424 MJ/m ga
yaqin.
O‘zbekistonning eng janubiy hududlari va sovuq havo oqimlari kiraolmaydigan
joylar uchun V yil bo‘yi musbat bo‘ladi.
O‘zbekistonning eng shimoliy hududlari va respublikamiz hududlarining katta
2
qismida qish davrida ba’zi yillari V ning qiymati – 4,19 dan – 29,3 MJ/m gacha
qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Respublikamizda radiatsion balansning manfiy
qiymatlardan musbat qiymatlargacha o‘rtacha mart oyi boshlarida o‘tadi. Musbat