Page 66 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

past haroratni o’lchash mumkin emas. Chunki bu haroratda simob qotadi va
termometr ishdan chiqadi.
Maksimal termometr simobli, unda sut rangli shishaga shkala chizilgan
0
bo’lib, rezervuar silindrik yoki sharsimon bo’ladi. Shkalaning chegaralari -36 C dan
0
0
0
+51 C gacha yoki -21 C dan +71 C gacha bo’ladi. Shkaladagi 1 ta bo’lim qiymati
0
0,5 C gat eng.
Termometrning maksimal ko’rsatishi maxsus shifr (shisha tayoqcha)
yordamida saqlab turiladi. Termometrni tayyorlashda rezervuar tagiga uchi
kapillyarga kirib turadigan qilib kichkina shisha shift payvand qilingan. Buning
natijasida rezervuardan kapillyarga o’tish yo’li torayib qoladi (bu holda rezervuardan
kapillyarga o’tish yo’li kapillyardagi kanal kesimidan kichikroq kesim yuzli halqadan
iborat bo’lib qoladi).
Harorat oshganda simob kengayish kuchining ta’sirida rezervuarning tor
joyidan kapillyarga osongina o’tadi. Chunki simob isiyotganida kengayish kuchi,
kapillyarning tor joyidagi ishqalanish kuchidan katta.
Harorat pasayganida esa simobning hajmi kamayadi va simob ustuni kapillyar
bo’ylab rezervuarga tomon siljiydi.
Ammo simob kapillyardan rezervuarga o’ta olmaydi. Chunki simob
zarrachalarining o’zaro tutinish kuchi kapillyarning tor joyidagi ishqalanish kuchini
yengishga yetmaydi. Shuning uchun simob ustuni uzilib, kapillyarda qolgan simob
ustuni harorat pasaya boshlagan vaqtdagi holatida, ya’ni maksimal harorat qiymatini
ko’rsatganicha qolaveradi. Termometr shkaladagi 1 ta bo’lim qiymati 0,5 C ga teng.
0
0
Minimal termometr spirtli termometrdan iborat. Unda qotish harorati -117,3 C,
0
qaynash harorati +78,5 C ga teng etil spirit qo’llanadi.
Minimal harorat termometr kapillyaridagi spirt ichiga joylashtirilgan xira,
ikkala uchi biroz yo’g’onroq qilib tayyorlangan yengil shisha shift (tayoqcha)
yordamida aniqlanadi.
Shiftning termometr kapillyari ichki devoriga ishqalanish kuchi, spirtning
kengayish kuchidan katta va sirt pardasining taranglik kichidan kichik qilib
tanlangan. Shuning uchun harorat oshganida spirt kengayib tayoqcha yonidan osonlik
bilan o’tadi, ammo harorat pasayganida spirtning hajmi kamayib sirt parda
tayoqchagacha suriladi va sirt pardatayoqchani ham rezervuarga qarab suradi.
Harorat osha boshlashi bilan shtiftcha haroratdan to’xtaydi. Shunday qilib, shtiftning
kapillyardagi to’xtash vaziyati kuzatish muddatlari oralig’idagi minimal haroratni
aniqlash imkonini beradi.
Metrologik stansiyalarda tuproq yuzasining haroratini o’lchash uchun
termometrlarni maxsus ochiq (o’tdan tozalangan) va yumshatilgan maydon
markaziga o’rnatiladi. Uchala (muddatli, maksimal, minimal) termometrlar bir-
biridan 10-15 sm masofaga, rezervuarlarini sharqqa qarab va tuproqqa biroz botirib
o’rnatiladi. Rezervuarlar tuproqqa zich tegib turishi kerak. Muddatli va minimal
termometrlar gorizontal, maksimal termometr esa rezervuarga tomon ozgina qiya
qilib o’rnatiladi, ya’ni rezervuarga tomon ozgina qiya qilib o’rnatiladi.
Tuproq haydalma qatlamining haroratini Savinov tirsakli termometrlari TM-5
bilan o’lchanadi. Savinov termometrlari to’plam tarzda chiqariladi, 1 ta to’plamda