Page 71 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

podzollashgan, qizil va sariq tuproqlarning shakllanishida eng asosiy omil
hisoblanadi.
Davriy yuviladigan suv rejimi - nam (gumidli) va yarim nam mintaqalarning
o‘rmon-dasht va dasht tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlar, o‘tloqi qora
tuproqlar va o‘tloqi kashtan tuproqlari uchun xarakterlidir (NK 0,8-1,2). Bu rejimda
tuproq bahorda va yozning birinchi yarmida qor va yomg‘ir suvlari shuningdek,
atrofidagi balandliklardan oqib kelgan suvlar ta’sirida chuqur namlanadi. Yer
betidagi suvlar, ko‘pincha, sizot suvlarga borib qo‘shiladi va davriy ravishda
tuproqning chuqur qisminigina ishqorsizlantiradi. Qurg‘oqchil issiq oylarda suv
ko‘tariladi. Bu suv rejimida ham sizot suvlari chuqurligigacha bo‘lgan qatlam ishtirok
etadi. Tuproq vertikal profiliga namlik ko‘rsatkichi to‘la nam sig‘imi darajasidan
o‘simlikni so‘lish namligi ko‘rsatkichi o‘rtasida tebranib turadi. Umuman olganda,
kuz, qish, bahor fasllarida to‘plangan suv jamg‘armasi madaniy o‘simliklarni
vegetatsiyasi davomida etarli miqdorda suv bilan ta’minlaydi.
Yuvilmaydigan suv rejimida – yarim nam va yarim quruq mintaqalarda
shakllanadi (NK 1,0-0,33). Bu suv rejimi dasht mintaqasining qora tuproqlari, quruq
dasht mintaqasining kashtan tuproqlari uchun xosdir. Bu suv rejimida tuproq qatlami
boshdan oyoq namlanmasligi va tuproq hosil qilish mahsulotlari tuproq profilida
to‘planishi xarakterlidir. Tuproqlar yog‘in miqdoriga qarab, cho‘llarda 10-40 sm dan
bo‘z tuproqli zonada 1-2,5 m gacha va qora tuproqli zonada 2-4 m gacha namlanadi.
Yog‘in-sochin miqdori kam bo‘lganligi sababli tuproq ustki qatlami (1-1,5 m)
suv almashishi bilan band bo‘ladi. Namlik ko‘rsatkichi DNS dan O‘sh o‘rtasida

tebranib turadi. O‘sh bilan harakterlanadigan qatlam 0-40 sm ni tashkil etib, odatda,
yoz oylarida kuzatiladi. Tabiiy nam bilan mazkur dalalar ta’minlanmagan. Bu
maydonlarda qurg‘oqchilik xavfi kutiladi.
Arid (quruq) suv rejimi – arid qiqlimli mintaqalarda (qo‘ng‘ir yarim cho‘l va
sur qo‘ng‘ir cho‘l tuproqlari ) shakllanadi (NK˂0,33). Yil davomida tuproq namligi
so‘lish namligiga yaqin bo‘ladi, faqatgina atmosfera yog‘inlaridan keyin birmuncha
oshadi.
Terlaydigan suv rejimi - sizot suvlari yuza joylashgan tuproqlarga xosdir
(NK˂0,55). Bu suv rejimi gidromorf sho‘rhok va sho‘rhokli tuproqlar uchun
xarakterlidir. Sizot suvi muttasil yuza joylashganda tuproq hamma vaqt nam holda
turadi, birmuncha chuqurroq joylashganda esa, sizot suvi yuzada bo‘lgan davrdagina
kapillyarlar orqali nam kelib turadi. Sizot suvlari sathi pasayganda kapillyarlardan
nam butunlay ko‘tarilmay qo‘yadi yoki juda kam ko‘tariladi, tuproq ma’lum
chuqurlikkacha qurib qoladi. Bu suv rejimida bug‘lanish va transpiratsiyaga yog‘in
suvidan ko‘ra ko‘proq suv sarf bo‘ladi. Mazkur maydonlar tabiiy namlik bilan juda
past darajada ta’minlangan bo‘ladi. Shuning uchun ham tuproqdagi namlik
ko‘rsatkichi, asosan, sizot suvlaridan keladigan kapillyar suvlar hisobiga o‘zgarib
boradi.
Desuktiv - terlaydigan suv rejimi - yarim quruq va arid (quruq) iqlimli
mintaqalarning terlaydigan suv rejimi xos bo‘lgan tuproqlarga qaraganda sizot suvlari
chuqurroq joylashgan tuproqlar uchun xosdir (NK˂0,55). Shuning uchun kapillyar
hoshiya tuproq yuzasigacha etmaydi, lekin ildiz tizimi tarqalgan chegarani qamrab
oladi va faqatgina o‘simliklar orqali desuktiv ravishda bug‘lanadi. Bunday