Page 75 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

tuproqda 4 xil: gigroskopik, imbibitsion, kapillyar va gidrostatik bosim ostidagi
suvlar mavjudligini, ulardan birinchi va ikkinchisi o‘simlik uchun foydali suv emas,
chunki ular katta sorbsion kuch ta’sirida tuproqda ushlanib qolishini, qolgan 2 ta suv
o‘simlik uchun foydali ekanligini isbotladi.
Keyinchalik bu klassifikatsiya boshqa olim A.F.Lebedevning (1919) yangi
0
ma’lumotlari bilan takomillashtirildi. Lebedev tuproqda, uning harorati 0 C dan
yuqori bo‘lgan suvning quyidagi shakllarini ajratadi: bug‘ holatdagi suv, gigroskopik
suv, parda suv va nihoyat gravitatsion suv.
S.I.Dolgov (1948) tuproq qattiq fazasining kolloid kimyo nazariyasiga
asoslanib suvning 3 xil shaklini ajratadi: sorbsion suvlar, erkin (suyuq) suvlar, bug‘
holatdagi suv. Shu bilan birga kimyoviy bog‘langan suvlar ham ajratildi.
A.A.Rode (1956, 1965) tuproq gidrologiyasi sohasidagi ishlarni chuqur tahlil
qilib, o‘zining yangi ma’lumotlari asosida tuproqdagi suvning quyidagi shakllarini
ajratadi:
1.Konstitutsion va kristalizatsion suvlar (kimyoviy bog‘langan suvlar –Dolgov
bo‘yicha)
2. Qattiq suv (muz)
3. Bug‘ holatdagi suv
4. Zich bog‘langan suvlar
5. Bo‘sh bog‘langan suvlar
6. Erkin (suyuq) suvlar. Bular o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:
a) oraliq suvlar;

b) sorbsion - bekik suvlar;
v) kapillyar - osilgan suvlar;
g) kapillyar - pastga oquvchan suvlar;
d) gravitatsion tirkalgan suvlar.
Kimyoviy bog‘langan suv shakllari konstitutsion va kristalizatsion kenja
turlardan tashkil topgan. Konstitutsion suvlar, odatda, minerallar tarkibiga kirib,
uning kristallik panjarasidan o‘rin oladi. Masalan, limonit 2Fe 2O 3∙3H 2O, boksit
Al 2O 3∙3N 2O kaolinit N 2Al 2SiO 2O 3∙N 2O va hokazo. Bu suvlar juda yuqori harorat
sharoitida (500 - 1000°C da) minerallarning tarkibidan ajralib chiqadi, natijada
minerallarning tarkibi va xususiyati o‘zgaradi.
Kristallizatsion suvlar esa mineral tuzlar tarkibida saqlanib, past haroratda
undan ajraladi. Bunda mineralning tuzilishi va tarkibi o‘zgarmaydi. Masalan, gips -
SaSO 4∙2H 2O, mirobilit - Na 2SO 4∙10H 2O va hokazo.
Tuproq tarkibidagi suvning bu shakli tuproqdagi xech bir fizik jarayonlarda,
uning umumiy suv jamg‘armasiga ishtirok etmay, lekin tuproq va minerallarning
tarkibini harakterlovchi ko‘rsatkich hisoblanadi.
Tuproq g‘ovak tizim bo‘lgani uchun, bu g‘ovaklar doimo havo va suv bug‘lari
bilan to‘lgan bo‘ladi. Tuproqdagi bug‘simon suv ham o‘simlik uchun foydasiz. Biroq,
bug‘ holatdagi suv o‘simlikka singadigan holatga o‘ta oladi. Qishda suv bug‘i erning
pastki bir muncha issiq qatlamlaridan yuqorigi sovuq qatlamlarga ko‘tarilib suyuq
holatga aylanadi. Tuproqdagi bug‘simon suvning harakati diffuziya qonuniga
bo‘ysunadi. Bu harakat, asosan, tuproq havosining suv bug‘lariga to‘yinish darajasiga
va haroratga bog‘liq bo‘ladi.