Page 64 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

qiymatlardan manfiy qiymatlarga oktyabr oxirida noyabr boshlarida o‘tadi.
Qishloq xo‘jalik maydonlarining radiatsion balansini bilish quyoshning ufqdan
turlicha balandliklarida, ekinlarni ekishning turlicha sxemalarida va o‘simlik
rivojlanishining turlicha fazalarida o‘simlik va tuproq yutgan radiatsiyani aniqlash
imkonini beradi.
Tuproqning harorati va namligi, bug‘lanishi va boshqa kattaliklarni
boshqarishda qo‘llanilgan tadbirlarni baholash uchun turlicha turdagi o‘simliklar
qoplamlarida qishloq xo‘jalik maydonlarining radiatsion balansi aniqlanadi.
Yerdagi gorizontal sirtga to‘g‘ri radiatsiya S, sochilgan radiatsiya D va
atmosferaning uzun to‘lqinli uchrashuvchi nurlanishi Ea lar tushadi. Yer sirtidan esa
atmosfera va kosmik fazoga qisqa to‘lqin uzunlikli qaytgan radiatsiya Rq va yerning
uzun to‘lqinli nurlanishi Eyer lar ketadi.
U holda yer sirti uchun radiatsion balansning umumiy tenglamasi qo‘yidagicha
yoziladi:

1
B=S +D+E a-R q-E yer,

bu yerda, V - radiatsion balans (yutilgan yoki qolgan radiatsiya). Yutilgan
(qolgan) radiatsiya V o‘z navbatida issiqlikka aylanadi. Faol yuzaning radiatsion
balansdan olgan issiqligini Q r va radiatsion balansni musbat deb olaylik. U holda Qr
ning bir qismi faol yuzaning havoga turbulentlik usulida uzatgan issiqligi QT ga,
ikkinchi qismi tuproqning pastki qatlamlariga molekulyar issiqlik o‘tkazuvchanlik
usuli bilan uzatgan issiqligi Qm ga va qolgan qismi faol yuzaning transpiratsiyasi Qtr
ga sarflanadi.
Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchisiga aylanish qonuniga muvofiq
faol yuzaning har bir paytda olgan issiqlik miqdorlari bilan uning sarflagan (uzatgan)
issiqlik miqdorlarining yig‘indisi nolga teng bo‘lishi kerak, ya’ni:

Q R+Q t+Q m+Q tr=O.

Yuqoridagi radiatsion balans tenglamasidan har bir hadni tashkil qilgan
radiatsiyalarning issiqlikka aylanishidan vujudga keladigan issiqlik miqdorlarini
e’tiborga olib 1-tenglamani quyidagicha yozamiz:

Q yig‘+Q a+Q q+Q er+Q t+Q m+Q tr=O,

bu yerda,

Q yig‘ - tuproqning yig‘indi quyosh radiatsiyasidan olgan issiqligi;
Q a – tuproqning atmosfera uchrashuvchi nurlanishidan olgan issiqligi;
Q q - qisqa to‘lqinli qaytgan radiatsiya issiqligi;
Q yer – yerning uzun to‘lqinli nurlanishi issiqligi.

Faol yuzaga tushuvchi nurlanish oqimlariga musbat, faol yuzadan ketuvchi
nurlanish oqimlariga manfiy ishora quyib 2-tenglamani turlicha xususiy hollarga tatbiq
etishimiz mumkin. Masalan, sutkaning kunduzgi davri uchun quyidagicha yozamiz:
Q yig‘ + Q a – Q q - Q yer + Q m - Q t - Q tr = 0.