Page 81 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

N.A.Kachinskiyning ko‘rsatishicha, kapillyarlar diametri 8 mm dan kichik,
ayniqsa, 100 mk - 3 mk (mikron) oralig‘ida bo‘lganda kapillyarlik yaxshi ifodalanadi.
Chunki, diametri jihatdan katta kapillyarlarda (8 mm) kapillyar suvlarni harakatga
keltiruvchi botiq yoki qabariq yuza vujudga kelmaydi. Diametri 3 mk dan kichik
bo‘lgan kapillyarlar esa doimo sorbsiya qilingan suvlar bilan band bo‘lib, kapillyar
suvlar harakatiga to‘sqinlik qiladi.
Eritmaning tuproq kapillyaridagi tabiatining matematik ifodasini Laplasning
(1807) quyidagi formulasi bo‘yicha ifodalash mumkin:

 1 1 
R=K+σ   + 

 R 1 R 2 
bu yerda,
R-kapillyar suv yuzasi vujudga keltirilgan normal bosim;
K-erkin suv yuzasining normal bosimi;
σ -eritmaning yuza tortilish kuchi;
R 1 va R 2 – menisk kuchlarni vujudga keltirgan kapillyarlar radiusi.
Menisk kuchlar pastga tomon yo‘nalgan bo‘lsa (qabariq yuza) musbat, agarda
ular yuqori yo‘nalgan bo‘lsa (botiq yuza) – manfiy hisoblanadi.
Agarda biz shartli ravishda tuproq kapillyarini silindr shaklida deb faraz qilsak,
bunda R 1 va R 2 lar o‘zaro teng bo‘lib yuqoridagi formula quyidagi ko‘rinishda
bo‘ladi:
 1 1  2
R=K+ σ +  = K +


 R 1 R 2  R
Bu formulani kapillyardagi suyuqlik vujudga keltirgan uch turdagi menisk
holatga qarab quyidagi ko‘rsatkichlarni olish mumkin:
1. Suyuqlik yuzasi tekis, ya’ni menisk yuza hosil bo‘lmagan. Bunda yuqoridagi
formula quyidagicha tus oladi:
2 
P=K+ = K + O = K

Ya’ni, bunda kapillyar ichidagi suyuqlik bilan ko‘tarilishni ta’min etuvchi
bosim bir-biriga teng, hech bir ko‘tarilish bo‘lmaydi.
2. Menisk yuzasi qabariq (musbat kuch). Bunda Laplas formulasi quyidagicha
tus oladi.
2 
R=K+ bunda qabariq yuzada hosil bo‘lgan normal bosim birinchi holatdagi
R
bosimdan katta bo‘ladi.
3. Menisk yuza botiq (manfiy kuch) bo‘lganda Laplas formulasi quyidagicha
ifodalanadi.
 1 1  2 
P=K+σ  +  = K −
 R R  R
Keyingi holatdagi, botiq yuza vujudga keltirilgan manfiy kuch (bosim)
suyuqlikni ma’lum bir balandlikkacha (h sm da) ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. O‘z
navbatida bu ko‘tarilish menisk yuza hamda suyuqlik ko‘tariladigan erkin yuza
o‘rtasidagi bosim tenglashguncha davom etadi.