Page 84 - Burxanova D. Tuproq_fizikasi va iqlim o'quv qo'llanma

3) ishqorsizlangan va podzollashgan qora tuproqlar tarqalgan o‘rtacha
namlangan o‘rmon-dashtlari;
4) Oltoy tog‘ tizmasida tarqalgan qora tuproqli nam, o‘rtacha issiq tog‘ oldi
hududlari.
Mazkur hududlarda tuproq iqlimi janubiy-sharqdan shimoliy-g‘arbga
qonuniyat asosida namgarchilikdan qurg‘oqchil iqlim tomon, ya’ni tuproq harorati va
namlik yuqori chegarada tebranib turadi. Bunda namlik ko‘rsatkichi yiliga 3 dan 18
gacha, tuproq harorati esa 3 dan 8° gacha o‘zgarib turadi.
Izlanishlarda fizik-geografik sharoitlar kompleksi tuproq iqlimining o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib beradi. Ular orasida, ayniqsa, o‘simlik, tuproq va qor qoplami
katta rol o‘ynaydi.
Tuproq-iqlim rayonlashtirish bo‘yicha 1965 yildan boshlab MDHning Evropa
qismi shimolida va shimoliy - g‘arbida katta ishlar olib borildi. I.A.Golsbergning
tadqiqotlarida MDH respublikalari va viloyatlarining kichik hududlarida gorizontal
kenglik bo‘yicha havo harorati gradienti juda kichikligi asoslandi, shuningdek
havoning namligi, tuproq harorati va namligi uning tavsifiga, tuproq hosil qiluvchi
jinslar va mexanik tarkibiga ko‘ra juda xilma-xil bo‘ladi. Demak, bunga asosan
batafsil rayonlashtirish va uni xaritalarda ifodalanishi imkoniyati vujudga keladi.
Xaritalarni tuzishda dalalarning eng ko‘p uchraydigan tuproq mexanik tarkibi
bo‘yicha ajratish uslubidan foydalanilishi maqsadga muvofiqdir. Bu ishlarni
bajarishda o‘rta masshtabli va yirik masshtabli tuproq xaritalaridan foydalanilgan.
L.E.Int (1965) tomonidan birinchi marta Estoniya respublikasi hududlarini

tuproq iqlimi bo‘yicha rayonlashtirish tadqiqotlari o‘tkazilgan. Rayonlashtirishni
o‘tkazishda u haydalma qatlamning o‘rtacha oylik harorati va tuproq namligi
bo‘yicha tuzilgan xaritalardan foydalangan. Rayonlashtirish tadqiqotlarini
o‘tkazishda tuproq haroratini xaritalash uchun L.E.Int yirik masshtabli xaritalash
usulini qo‘llagan. Tuproq xaritasida L.E.Int dalalarni tuproqning mexanik tarkibiga
bog‘liq ravishda 3 ta gradatsiya bo‘yicha ajratgan, shuningdek tuproq tiplari bo‘yicha
tuproq harorati va namligiga doir ma’lumotlar keltirilgan.
MDHning shimoliy hududlarida o‘simliklarning o‘sishida tuproqning issiqlik
rejimi (etarlicha va hatto ortiqcha namlangan) hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi.
Demak, ko‘pgina hududlarni rayonlashtirishni tuproqning issiqlik bilan
ta’minlanganlik sharoitlari bo‘yicha ham o‘tkazish mumkin. Yuqoridagilarni hisobga
olgan holda MDHning shimoliy hududlari xaritasi tuproqning issiqlik bilan
ta’minlanganlik sharoitlari bo‘yicha tuzilgan (Gorishina, 1969). Mazkur hududlar
uchun tuproqning issiqlik rejimi ko‘rsatkichi sifatida bahorda 20 sm chuqurlikda 5°C
haroratning boshlanish muddati va unga to‘g‘ri proporsional bog‘liq bo‘lgan shu
chuqurlikdagi 10° haroratning o‘rtacha boshlanish muddati, 10° dan yuqori haroratlar
yig‘indisi va shunga mos holdagi 10°C dan yuqori haroratli davr davomiyligi
qo‘llanilgan. Xaritani tuzishda tuproqning mexanik tarkibi bo‘yicha bir xil bo‘lgan
maydonlar ajratilgan. So‘ngra ishchi asosga izoliniyalar o‘tkazilgan. Bu izoliniyalar
harorat ko‘tariladigan davrda 20 sm chuqurlikdagi tuproq haroratining har 5°C ga
(o‘rtacha sutkalik) o‘tishini ifodalandi. Bu yordamchi xarita yordamida har bir
ajratilgan maydon tuprog‘ining 5°C gacha isish muddati hisoblanadi. Ajratilgan ettita