Page 126 - Neşide Dergisi 5.Sayı E-Book

başarılarıyla ve tüm yaptıklarıyla Türk gençlerine tesi olan bir musikişinas olmasının yanı sıra Sultan
hatta dünya gençliğine örnek oluşturan Ali Şir Hüseyin Baykara’nın hükümdarlığı zamanında
Nevâî’yi özel hayatı, karakteri, çevresi ve bunların mühürdarlık, divan beyliği, valilik gibi devlet işle-
başarısı üzerine etkisi ile daha yakından tanırsak rinde bulunmuş bir devlet adamıdır. Nevâî bu tür
ondan feyz almamız kaçınılmaz olacaktır. işlerde görev almayı sevmeyen ve istemeyen biri
olmasına rağmen devrin çeşitli yolsuzlukları, ardı
Nevâî’nin başarılarını ve yaptıklarını birkaç
arası kesilmeyen haksızlıkları yüzünden bunalan
cümle ya da sayfa ile özetlemek oldukça güç
halka destek olma amacıyla ve devletine yani çok
fakat yazımızın selameti açısından en öz şekilde
yakın arkadaşı Hüseyin Baykara’nın devlet yöneti-
1
vermek zorundayız. Türk dili tarihinde, Nevâî
mine karşı duyduğu sorumluluk duygusuyla dev-
dönemi olarak adlandırılan Çağatay Türkçesinin
letin önemli kademelerinde başarılı işlere imza
klasik devri, Ali Şir Nevâî’nin öncülüğünde, Türk-
atmıştır. Devlet adamlığı görevinde haksızlıklara
çeye oldukça önemli katkılarda bulunmuştur. Ya-
karşı dik duruşu, adalet ve hoşgörülü tavrı birçok
bancı bir dilin edebiyat dili olarak kabul edildiği
siyasetçiye yol gösterecek niteliktedir.
bir devir ve çevrede millî duygu ve şuurla ortaya
atılıp Türk dilini savunan, onun Farsçadan üstün Ali Şir Nevâî, ömrünü îlîme, sanata, Türkçeye,
olduğunu ispat eden Nevâî, adeta yeni bir edebî millî duygu ve görevlere, devletine, insalığın iyili-
dil kurmuş ve Türkçeye büyük bir hizmette bulun- ği uğrunda hizmete adayan büyük bir Türk âlîmi-
muştur. Nevâî’nin bu dönemde Türkçeye kazan- dir. Özellikle Türk diiline olan katkılarından dolayı
dırdığı Muhâkemetü’l-Lûgateyn eseri bu mücade- tüm Türk ülkelerinde daha fazla tanınmalı ve Türk
lenin vücut bulmuş bir ifadesidir. Ali Şir Nevâî’nin diline katkıları bilinmelidir. Hayatı boyunca gös-
Türkçeye katkılarından bir diğeri ise Nevâî’nin terdiği başarıları kısaca hatırladıktan sonra onun
Türkçe olarak yazdığı Hamsesi olmuştur. Türk bu başarılarına etki eden etkenleri incelemeye
edebiyatında bir ilk olan bu durum, Türkçede geçebiliriz.
adeta çığır açmış ve Türk dilinin gelişmesinde
önemli bir rol üstlenmiştir. Mecalisü’n-nefais eseri
Nevâî’nin Yetişmesinde Çevre Faktörü
ile ilk Türkçe şairler tezkiresini meydana getiren
Ali Şir Nevâî, Türkçe tezkire yazma konusunda Ali Şir Nevâî, henüz çocuk denilecek bir yaşta
kendisinden sonraki nesli etkilemiş özellikle Ana- iken edebiyata merak salmış ve gazeller yazmaya
dolu’da meydana gelen tezkirelere modellik et- başlamıştır. Nevâî’de uyanan bu hevesin neden-
miştir. Ali Şir Nevâî millî nazım şekillerini ve millî lerini önce aile çevresinde, sonra da toplumdaki
edebi türleri ustalıkla kullanarak hem çağdaşları- eğilimde aramak gerekir. Doğuştan gelme ye-
na bu konuda öncülük etmiş hem de Türk ede- teneğin payı da göz ardı edilmemelidir elbette.
biyatının gelişmesine katkıda bulunmuştur. Nevâî Nevaî’nin babası Kiçkine Bahadır’ın, Herat’taki
döneminde Türkçe, klasik bir şiir ve nesir dili hali- evinde şairleri, ressamları ve musîkî üstadlarını
ne getirilmiştir. Ali Şir Nevâî’nin aruzIa ilgili ilk te- topladığı ve hece vezniyle şiir söylediği bilinmek-
orik eser olan Mîzânü’l-evzân’ı yazmış olması da tedir. Nevâî’nin dayısı Mir Sait, Kâbilî takma adıyla
bu dönemde gerçekleşen ve Türk dilini geliştiren şiir yazdığı gibi Mir Sait’in oğlu Mir Haydar da, Sa-
gelişmelerden biridir. Onun en önemli başarısına buhî takma adını kullanan bir şairdir; öteki dayısı
gelecek olursak; Nevâî ana dili benimseme ve Mehmet ise, Garibî takma adıyla şiirler yazmış,
millî ruh bilinciyle, millî bir edebiyat oluşturmanın musîkîde ve yazıda tanınan bir isim olmuştur. O
temellerini yeniden atmış ve Türkçenin bugünkü halde denilebilir ki Ali Şir Nevâî sanat ve ebebi-
gelişme seyrine önemli katkılarda bulunmuştur. yatla hemhâl bir aileye doğmuş, âlîm olarak yetiş-
Nevâî dönemiyle birlikte Türkçe temeli sağlam mesindeki ilk rol model ailesi olmuştur.
bir edebî dile kavuşmuştur. Sonraki nesillerin bu
Yaşadığı toplumun Nevâî üzerindeki etkisine
dönemin etkisinde kalarak Türklük bilinci ve ana
bakacak olursak; Nevâî edebî gelenek itibariyle
dil sevgisi kazanmasına vesile olmuştur. Nevâî
Klasik Şark edebiyatının dairesi içinde yaşamak-
aslında dilin yapıcı gücünden faydalanarak, millî
taydı. Daha küçük yaştan itibaren Arapça ve Far-
birliği kurmaya çalışmıştır. Bu millî birliğin ilk hal-
sçayı öğrenmiş, Genceli Nizamî, Dehlevî, Firdevsî
kası da millî dil bilincini oluşturmak olduğu için
gibi isimlerden etkilenmiştir. Yani Nevâî’nin aldığı
Nevâî, insanların kalplerine millî bir dokunuş yap-
eğitim ve dönemin edebî eğilimi itibariyle Fars-A-
mıştır diyebiliriz.
rap dili ve edebiyatına oldukça vâkıf olduğunu
Ayrıca Ali Şir Nevâî tezhip ve hat sanatların- söyleyebiliriz. Nevaî ilk şiirlerini Farsça yazmıştır.
dan anlayan ve ilgilenen bir sanatkar, birçok bes- Fakat Türkçe şiire dönmesinde yine çevresi etkili
1 Bu konuda daha detaylı bilgi için: Burcu Yılmaz, Türk Dil Tarihinde Nevai Döneminin Türkçeye Katkıları, Uluslararası Genç Filologlar Konfe-
ransı, Taşkent Özbekistan, 2018.

124