Page 25 - 60 nam chu nghia & noi niem

60 NĂM, CHỮ NGHĨA VÀ NỖI NIỀM LÊ TRÚC KHANH
xét và đánh giá Phan Thanh Giản.
Hai con cụ Phan là Phan Tôn, Phan Liêm theo lời di huấn của cha, ba
tháng sau cái chết của cụ Phan đã nổi lên khởi nghĩa chống Pháp tại quê
nhà suốt những tháng cuối năm 1867 và cuối cùng hy sinh vì đại nghĩa.
(Cũng có tài liệu cho rằng hai ông không chết, tham gia chống Pháp cùng
Nguyễn Tri Phương và bị Pháp bắt ngày 20 tháng 11 năm 1873, khi tướng
Pháp Francis Garnier tiến công thành Hà Nội. Năm 1874, sau khi Hòa ước
Giáp Tuất được ký kết, Phan Liêm và Phan Tôn mới được trao trả cho triều
đình. Về Huế hai ông lại được trọng dụng. Rất ít tư liệu nói về Phan Tôn.
Chỉ biết ông làm tới chức Hồng lô tự thiếu khanh (bậc quan chánh ngũ
phẩm) trước khi về hưu. Năm 1881, Tự Đức thứ 34, theo Hoàng triều
Giáp Tý niên biểu thì Phan Liêm đã mật trình lên nhà vua một biểu đề ra
một số cải cách về giáo dục, thông thương, khai mỏ.... để mở mang kinh
tế đất nước. Phan Tôn qua đời 1893, đến cuối năm 1896 thì Phan Liêm
cũng mất tại Huế dưới triều vua Thành Thái, được an táng ở Huế và được
truy tặng Binh Bộ thượng thư. Mộ của hai ông cùng được xây dựng trong
chùa Trà Am, thôn Tư Tây, xã Thủy An, Thành phố Huế hiện nay, cách
chợ Đông Ba khoảng 15 km, sát bên núi. Mộ còn mộ chí bằng chữ Hán
soạn sau khi ông Phan Liêm qua đời.)
Trong quyển “Chợ Đệm quê tôi”, tác giả Nguyễn Văn Trấn qua một
chương của tác phẩm đã dựng lên cuộc đối thoại giữa hai nhân vật là
Tôi và Thầy. Tôi là tác giả, còn Thầy là một ‘lão nông tri điền’ ở vùng
chợ Đệm. Theo lời tác giả, Thầy là ông Ba Hinh, một thầy thuốc, một
nhà thơ. Con trai, con gái ông đều là ĐVCS, con rễ ông tên Nguyễn văn
Bình, Hiệu Trưởng trường Nguyễn Ái Quốc 9. Lúc ông và tác giả đối
thoại, thì ông đã bước qua tuổi 97.
Ở chương 3 của tác phẩm nầy là cuộc đối thoại giữa Thầy và Tôi về
Phan Thanh Giản. Xin trích ghi lại một đoạn từ trang 52.
...
TÔI: Vậy cái câu “Phan, Lâm mãi quốc” Thầy mới làm sao ?
THẦY: Già nầy coi rẻ cái câu ấy quá.
TÔI: Ấy, em đã nói, nói một hồi sẽ nổi nóng cho mà coi !
THẦY: Không nóng đâu. Qua hỏi em. Vậy chớ cái câu “Không thành
công cũng thành danh”, em nghĩ thế nào ?
TÔI: Câu tội lỗi đứt đuôi! Bất kể cái động cơ tốt đẹp như thế nào. Anh
không hành động có suy tính kỹ càng, dân theo anh mà chết thì thì thân
danh anh chỉ có mang gông tội lỗi.

28