Page 7 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

ko‘proq bo‘lgan qiyamaliklarda gektariga 500 tonnagacha yuviladi. Tuproq
bilan birga gumusning yillik yuvilib ketishi gektariga 500-800 kg, azot
gektariga 100-120 kg, fosfor 75-100 kg va undan ko‘proq miqdorni tashkil

etishi mumkin. Eroziya jarayonlari tuproqdagi ekosistemalar biomassasida
foydalanilgan quyosh energiyasi miqdoriga ham ta’sir o‘tkazadi. Eroziya
jarayonlari natijasida fitomassada, gumusda va tuproq tarkibidagi turli
organizmlarda yutilishi quyosh energiyasining 30-50% va undan ko‘prog‘i
yo‘qotiladi, tuproqlarda yuz beradigan biokimyoviy tuproq jarayonlarining
intensivligi asosan quyosh energiyasining zaxiralari va sochayotgan nur
ko‘rinishining o‘zgarishlar bilan bog‘liq ekanligini e’tiborga olganda eroziya

tomonidan ekosistemaga yetkaziladigan zararlarini tasavvur etish mumkin [3].
Sug‘orilib, dehqonchilik qilinadigan yerlarda tuproqning ikkilamchi
sho‘rlanishi va ba’zi yerlarda esa botqoqlanish jarayonlari kuzatilmoqda.
Sug‘orilib, ekinlar ekiladigan tuproqlarning yarmiga yaqini turli darajada
sho‘rlangan. O‘zbekiston da sug‘orilib, dehqonchilik qilinadigan yerlarning 2,0

mln. gektari sho‘rlanishi bo‘yicha turlichadir. Bunga sabab tuproq
xossalarining va sizot suvlarining mineralashganligini, chuqurligini hisobga
olmasdan qishloq xo‘jaligida foydalanish, ortiqcha sug‘orish, kollektor-
zovurlarning tozalanmasdan, yomon ishlashi va boshqalar. Yer osti suvlarining
ko‘tarilishi sababli ba’zi yerlar botqoqlanib ketgan. Yana bir ekologik
muammo-yerlarning sahrolanishi va qurg‘oqlanishining kuchayishidir.
Ma’lumki, tuproq tarkibidagi gumus, turli tuproq tip va tipchalarining
unumdorlik ko‘rsatkichidir. Oxirgi yillarda tuproqning holati degumifikatsiya

jarayoni natijasida gumus miqdori paxta ekiladigan tuproqlarda 40-50% ga
kamaygan, natijada tuproqning biologik faolligi pasayib, fizik xossalari, suv va
ozuqa rejimi yomonlashib ketgan. Tuproqning yana bir muammosi
agroximikatlar bilan ifloslanishi. O‘g‘itlar me’yoridan ziyod tuproqqa kiritilsa,
agrotexnik tadbirlar tizimiga rioya qilinmasa,ular ifloslanib, tuproqda ftor,

radioaktiv elementlar, nitratlar, og‘ir metallar va boshqalar yig‘iladi.
Tuproqqa solinadigan turli xil o‘g‘itlar tuproqning o‘ziga xos iqlimiga
ko‘ra hamda o‘sha tuproqqa ekilgan ekinlarning oziqlanish talabi va
muddatlariga,yaniy agrotexnik tadbirlar tizimi asosida ekinlarga beriladigan
o‘g‘itlar belgilangan tartibda qo‘llanilb borilsa,o‘g‘itlardan foydalanish
samaradorligi ham ortib, tuproqlar o‘g‘itlar bilan agrokimyoviy zararlanmasdi.
Keyingi yillarda dunyo miqyosida pestitsidlardan foydalanish ko‘payib

bormoqda va ular bilan tuproq ifloslanishi uning biologik faolligiga, ekologik
holatiga va hosil sifatining pasayishiga olib keladi. Og‘ir metallar pestitsidlar,
fungisidlar, chiqindi va oqova suvlar tarkibida uchraydi. Insonlar ta’sirida
zavod, fabrika chiqindilari, tutunlari, avtomobil gazlari, changlari va boshqa
ko‘pgina turli xil og‘’ir metallar tuproqqa kelib tushadi. Foydali qazilmalarni
ochiq qazib olish, tog‘ qidiruv ishlari, neft qazib chiqarish, yo‘l, sanoat va uy-

7