Page 8 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

joy qurilishlari va boshqalar ta‘sirida tuproqlarning qoplami o‘zgarib, «sanoat
eroziyasiga» uchrashiga olib keladi [3;4].
Tuproqlarni tabiiy va antropogen ta’sirlardan muhofaza qilish, suv va

shamol eroziyasidan, ikkilamchi sho‘rlanishdan, sho‘rtoblanishdan,
zichlanishdan, botqoqlanishdan, sahrolanishdan, degumifikatsiyadan,
agroximikatlardan, zararli elementlar bilan ifloslanishidan, tuproqlarning
nordonlanishidan va ishqorlanishidan, sanoat eroziyasidan va tuproqning
boshqa zararlanishlaridan saqlash hozirgi kunning muammosidir.
Tuproq ma’lum sharoitidagi turli tabiiy omillar (suv, havo, o‘simliklar,
tirik organizmlar va boshqalar) birgalikdagi o‘zaro ta’sir natijasida, yer

yuzadagi har xil jinslardan paydo bo‘ladi.
V.V.Dokuchayevning tuproqning genezisi haqidagi g‘oyalari, fikrlari bu
sohadagi hozirgi zamon ilmiy qarashlarning asosini tashkil etadi.
N.M.Sibirsev Tuproqshunoslik fanining asoschilaridan biri bo‘lib,
tuproqshunoslik darsligini yaratgan.

N.A.Kostichev tuproqlarning yer yuzasida paydo bo‘lishida biologik
nurash jarayonlari va bosqichlariga, yaniy flora va faunaga alohida e’tibor
bergan va o‘zining ko‘plab dala sharoiti hamda laboratoriya tadqiqotlari
asosida tuproqning paydo bo‘lishi, bu birinchi galda biologik jarayon deb
ko‘rsatadi, shunga ko‘ra tuproq quyidagiga ta’rif beradi: ”Tuproq deganda,
o‘simliklarning ildizlari chuqur kirib boradigan yer yuzasining ustki qatlamini
tushunish kerak” [2;14].
P.A.Kostichev tuproq haqidagi tushunchani o‘simliklar dunyosi bilan

chambarchas bog‘laydi.
V.R.Vilyams tuproq haqida o‘z fikrini tuproq unumdorligiga alohida
urg‘u bergan. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi tuproqlarning xossalari
bilan bog‘liq bo‘lib, tuproqlarda tabiiy holatda o‘sadigan o‘simliklar va
madaniy ekinlarning o‘sib-rivojlanishi uchun zarur shart-sharot yaratiladi va

yuqori hosil olish ta’minlanadi. Mamlakatimiz tuproqlarining kelib chiqishi,
ularning ayrim xossa- xususiyatlari haqida, IX-X o‘rta asrlarda buyuk
allomamiz Abu Rayxon Beruniyning “Mineralogiya” asarida ham tuproq
haqida eng ilg‘or fikr-g‘oyalar aytilgan.
Beruniy asarlarida O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston hududidagi
tuproqlarning tog‘ jinslari va minerallarning nurashidan hosil bo‘lganligini va
xossa-xususiyatlari to‘g‘risida yozib qoldirilgan. Asarda yozilishicha tog‘

jinslari va minerallarning quruqlikda nurashidan tuproqlar paydo bo‘lganini va
yozib qoldirilgan “Mineralogiya” asari tuproqshunoslik fanining yuzaga
kelishiga o‘sha davrlardayoq asos solinganligini va asarda keltirilgan
ma’lumotlarning ahamiyatini yaxshi bilamiz. Qor, yomg‘ir va oqar suvlar
g‘ovak jinslarni yuvadi, yemiradi, shamol esa ularning mayda chang
zarralarini uchirib ketadi”, deb ko‘rsatadi. Allomamizning bu fikrlari tuproq

8