Page 11 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. O‘zbekistonda
tuproqshunoslik fanining rivojlanishi yanada yuqori pog‘onalarga ko‘tarilishiga
davlatimizda unumdor yerlarning ko‘payishini ta’minlashga, xalqimiz turmush

farovonligini oshirishga xizmat qiladi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda tog‘ va tog‘ oldi mintaqalarining
tuproqlari, sug‘oriladigan va lalmi tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilab,
unumdorlik ko‘rsatkichlarini oshirish, tiklash borasida ilmiy-amaliy ishlar olib
borilmoqda. Tuproq iqlim-sharoitlariga ko‘ra ekinlarini to‘g‘ri joylashtirish,
turli agrotexnik tadbirlar tizimidan to‘g‘ri va samarali foydalanishga ko‘proq
ahamiyat berilmoqda.

Tog‘ tuproqlarining xossa-xususiyatlarini o‘rganish, ularning muhofazasi
borasida kompleks ishlar olib borishga e’tibor kuchaytirilmoqda.
Tuproqlarning hosil bo‘lish bosqichlari.
Litosfera-yerning ustki «qattiq» qobig‘i «sfera»-shar, qobiq degan
ma’noni anglatadi. Biosfera-hozirgi davrda yashab, faollik ko‘rsatib turgan

organizmlar tarqalgan qobiq. Biota tirik va o‘lik organik qoldiq bo‘lib,u flora
(o‘simlik turlari) va fauna (jonzot turlari)ning yig‘indisi [2].
Yer yuzidagi tirik organizmlar tarqalgan, ularning doimiy ta’siri ostida
bo‘lgan va faoliyati mahsulotlari egallagan qobiq biosfera (yunoncha «bios»-
hayot, «sfera»-shar) deb yuritiladi. Biosfera litosferaning ustki qismi (3km
chuqurlikkacha), havo qobig‘i atmosferaning quyi, troposfera qismini (15km
gacha) va suv qobig‘i-gidrosferani (11km gacha) o‘z ichiga oladi. Hayotning
yuqori chegarasi sayyorani ultrabinafsha nurlanishdan himoya qiladigan «ozon

qatlami» (22km) dan o‘tkaziladi va biosferaning umumiy qalinligi 33-35 km
deb belgilangani bu tushunchani birinchi marta avstriyalik geolog olim E.Zyuss
(1875) ishlatdi. Yerning alohida qobiqlari-geosferalarini o‘rganayotganida
hayot tarqalgan qobiqni «biosfera» deb ajratdi.
Biosfera haqidagi ta’limotning asoschisi rus olimi, akademik

V.I.Vernadskiy [1863-1945] hisoblanadi. V.I.Vernadskiy birinchi bo‘lib yer
sayyorasi evolyustiyasida tirik organizmlarning ro‘li va ahamiyatini ochib
bergan va biosferani biogeokimyoviy o‘rgangan.
Biosferaning hosil bo‘lishida abiotik, biotik va noobiotik bosqichlarga
ajratiladi. Abiotik bosqichda (4,5-3,5mlrd. yil oldin) yerda hayotning vujudga
kelishi va rivojlanishi uchun sharoitlar yuzaga kelgan. Biotik bosqichda
(3,5mlrd. yil oldin) dastlabki tirik organizmlar suv muhitida paydo bo‘lgan.

Noobiotik bosqichining shakllanishi 40-50ming yil oldin boshlangan deb
hisoblanadi. Yerning ustki qattiq qatlami litosfera har xil birikmalardan iborat
bo‘lib, tog‘ shpati,kvars,slyuda kabi minerallardan hamda ohaktosh, granit,
marmar kabi tog‘ jinslaridan tashkil topgan. Hozirgacha tabiatda
minerallarning 3000ga yaqin xillari va shundan 50taga yaqini tog‘ jinslarining
tarkibida uchraydi. Geokimyoviy jarayonlarning natijasida anorganik minerallar

hosil bo‘ladi, biokimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan minerallar esa
11