Page 15 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

2-mavzu. RESPUBLIKAMIZDA TARQALGAN TUPROQLARNING
GENEZISI, EVOLYUTSIYASI VA TASNIFI
Respublikamizda tarqalgan tuproqlarning tabiy sharoitlari va
tuproqlarning hosil bo‘lishlari va ularning turli omillar ta’sirida yuzaga kelishi

yer yuzida tuproqlarning kelib chiqishi va bu tuproqlarning turli o‘ziga xos
xususiyatlari va xossalarining tuproqlarni hosil qiladigan turli omillarning bir-
biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liqligi tuproqshunoslikda o‘z isbotini topgan.
Dokuchayevning tavsiyasiga ko‘ra tuproqlarning hosil bo‘lishidagi turli
iqlimiy-tabiiy shart-sharoitlarni tuproqlarning hosil bo‘lish sharoitlari deb,
iqlimni, tuproqlarni hosil qiluvchi tog‘ jinslarini tuproq hosil qiluvchi ona
jins, tekislik va balandliklarning o‘zgarishini-relyef, flora va fauna,
tuproqning yoshi kabilarni tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladi:

tuproq paydo bo‘lishida o‘zaro chambarchas bog‘liq. N.M.Sibirsev,
P.A.Kostichev, V.R.Vilyams, S.A.Zaxarov, S.S.Neustruyevlar fanga 6-omil
antropogen omilni kiritdi va ushbu ta’limotning rivojlanishiga o‘z hissalarini
qo‘shgan.
Ma’lum bir tabiiy sharoitlar ta’sirida tuproq hosil qiluvchi

omillarning turli xil ona jinslarning qatlamlanib to‘planishi natijasida
tuproqlarning profilining shakllanishiga tuproqning evolyutsiyasi
(rivojlanishi) deyiladi.
Tuproqlarning rivojlanishi bu-Evolyutsiyasi deganda to‘liq ravishda
yaxshi rivojlangan tuproqlarning turi va yangi vujudga keladigan tuproq paydo
qiluvchi omillar ta’sirida o‘zgarishi tushuniladi. Buning natijasida muayyan
genetik tipchaga kiradigan tuproq boshqa tipchaga yoki tipga o‘tadi.

Bularga sabab: 1). Iqlimning sovushi va isib ketishi, namlikning oshishi
va quruqlashuvi; 2). Relyefiga ko‘ra sizot suvlarining o‘zgarishi; 3). Tuproq
paydo bo‘lish jarayonlari natijasida tuproqning tarkibi va tuzilishida ro‘y
beradigan o‘zgarishlar kiradi.
Tuproqlarning o‘xshash belgilari, kelib chiqishi, unumdorligi va
xossalariga ko‘ra muayyan guruhlarga birlashtirishga tuproq tasnifi

deyiladi.
O‘zbekiston tuproqlarini M.U.Umarov, S.A.Shuvalov, N.V.Kimberg,
B.V.Gorbunov, A.Z.Gunesov va R.Qo‘ziyevlar tasniflagan. (MDH tuproqlarini
V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, P.A.Kostichev, N.D.Glinka, S.S.Neustruyev,
K.K.Gedroyes, N.N.Rozov, E.N.Ivanova, I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishinalar
tasniflagan).
Tuproq paydo qiluvchi omillar: tuproq ona jinsi, iqlim, relyef,

o‘simlik va hayvonot olami, tuproqning yoshi kabilar kiradi.
1.Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar.
2.Iqlim-tuproq hosil qiluvchi muhim omildir.

15