Page 13 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

ta’sir etishi natijasida o‘zgaradi. Suyuq magmalar soviganida granit, diorit,
sienit kabilar to‘la kristallangan intruziv (ichki) tog‘ jinslari paydo bo‘ladi.
Magmaning yer yuziga suyuq lava bo‘lib otilib chiqib, sovishidan effuziv yoki

otqindi tog‘ jinslari hosil bo‘ladi. Bunga obsidian -vulqon oynasi va bazalt kabi
tog‘ jinslari kiradi.
Cho‘kindi jinslar-qor yomg‘ir suvlari va shamollar ta’sirida tog‘
jinslarining turli xududlarda, quruqlikda yoki suvli muxitlarda to‘planishidan
yuzaga kelgan jinslarga cho‘kindi jinslar deyilib, ular: mexanikaviy, kimyoviy
va organik cho‘kindilarga bo‘linadi.
Kimyoviy cho‘kindi jinslarga kontinental iqlimli zonalarga xos sharoitda,

turli tarkibli oksid va tuzlarning tuproqda cho‘kib qolishi tufayli hosil bo‘lgan
jinlardir. Marganesli temir oksidlar kimyoviy cho‘kindi hisoblanadi.Shakli va
tarkibi o‘zgargan tuproq paydo qiluvchi ona jinslarga gneys, marmar, kvarsit va
slanes kiradi. Tuproqning 80-99% ini minerallar tashkil etadi.
Yer yuzidagi otqindi va o‘zgargan tog‘ jinslari tarkibidagi minerallar uzoq

davrlar mobaynida turli xil tabiiy jarayonlar ta’sirida o‘zgaradi va parchalanadi.
Iqlimning o‘zgarishi natijasida tog‘ jinslari va minerallarning sinib,
bo‘laklarga maydalanib, parchalanishiga nurash jarayoni deyiladi.
1-bosqichda-Tog 'jinslarining nurashi (o‘zgarishi) jarayonidan boshlanadi.
Shamol, quyosh va yog'ingarchilik yordamida tog 'tizmalaridagi toshlar
dumalab, sinadi. O‘z navbatida, yorilgan toshlar mayda zarralarga bo‘linadi.
Natijada qum, loy, ohaktosh yuzaga keladi. Tuproqlarning paydo bo‘lish
jarayoni va bosqichlari juda sekin kechadi. 100 yilda 0,5 sm dan 2 sm.gacha

bo‘lgan tuproq qatlamining shakllanishi mumkin.
2-bosqichda-Parchalangan va yorilgan tog‘ jinslariga shamol ta’sirida
uchib kelgan o‘simliklar urug‘i, qoldig‘i va mikroorganizmlar yopishib qoladi.
Birinchi navbatda lishayniklar paydo boladi.
3-bosqichda-Tuproqdagi mikroorganizmlar (lichinkalar, chuvalchang,

qurtlar) va o‘simlik qoldiqlari chirindi hosil qiladi. Qum va loy tuproq hosil
qiluvchi tog‘ jinslar bo‘lib, chirindi (gumus) bilan ular tuproqda qoladi.
Tuproqning hosil bolishi kimyoviy, biokimyoviy va biofizik- jarayondir.
A.A.Rode: Tuproq qatlamida moddalar va energiyaning o‘zgarishi,
harakatlanishi, to‘planishi kabi jarayonlariga-tuproqlarning hosil bo‘lishi deb,
uni uchta bosqichga ajratgan.
Tuproqlarning hosil bo‘lishi va tuproq profilining shaklanishi.

Tog‘ jinslarining turli tabiiy iqlim shart-sharoitlar, jarayonlar va boqichlar
natijasida o‘zgarishidan tuproq hosil bo‘lgan.
Quruqlikning okeanlar bilan o‘zaro o‘rin almashinishlariga katta
geologik aylanish deb ataladi.
“Tabiatda moddalarning aylanishini kichik biologik aylanish
deyiladi”, bu atamani akademik V.R.Vilyams fanga kiritgan.

13