Page 91 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

yotqiziqlardan tashkil topgan tog‘ yonbag‘irlari (suv ayirgich) chag‘ir-toshli,
skeletli melkozyomlar hamda lyoss, lyossimon yotqiziqlar ustida hosil
bo‘lganligi tufayli turli mexanik tarkibga ega. Tog‘ jigarrang tuproqlarning

skeletlilik xususiyatiga ega ekanligini ko‘rsatib o‘tish lozim. Skeletlilik
karbonatli jigarrang tuproqlar uchun o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatdir. Tog‘
jigarrang tuproqlarning skeletli qismi (>1 mm) 10-20% gacha, chuqur,ona
jinsiga yaqin qatlamida esa 60-70% gacha bo‘ladi. Bu tipcha tuprog‘ining
rel’efi jihatidan shakllanish va rivojlanish sharoiti bilan izohlanadi. Tipik va
ishqorsizlangan jigarrang tuproqlarda skeletlilik unchalik aniq emas, ba’zan 1-
5% atrofida ona jinsda uchraydi. Tog‘ jigarrang tuproqlarning mexanik va

agregat tarkiblari asosan engil va o‘rta qumoq, quyi qatlamlari biroz
og‘irlashgan mexanik tarkibli. Tuproqlarda yirik chang zarrachalar (0,05-0,01
mm) ko‘p bo‘lsada (45-50%), qatlamlar bo‘yicha ularning tarqalishida farq bor.
Jigarrang tuproqlarning barcha tipchalarida bu zarrachalar miqdori 29-
32% dan oshmaydi. Og‘ir qumoq mexanik tarkibli qatlamga to‘g‘ri kelsada,

bunday hol tipik bo‘z tuproqlarning shu xildagi mexanik tarkibida uchramaydi.
Jigarrang tuproqlar mexanik tarkibining ikkinchi tarafi, ulardagi qum
zarrachalari miqdorining ko‘pligidadir. Mana shu ikkita o‘ziga xos xususiyatlar
tuproqlarni hosil qiluvchi yotqiziqlar sof lyoss yoki lyossimon bo‘lmasdan,
balki prollyuvial, qolaversa, dellyuvial tipdagi melkozyomli, ba’zan lyossimon
tabiatidagi yotqiziqlar ekanligi bo‘lishini ko‘rsatadi. O‘rta (0,01-0,005mm) va
mayda chang (0,005-0,001mm) zarrachalari tarqalishidagi asosiy qonuniyat-bu
zarrachalar-ning mexanik tarkib bo‘yicha og‘irlashib borishi bilan miqdorining

oshishi hisoblanadi, Umuman olganda, bu zarrachalarning miqdori kesma
bo‘yicha katta oralikda 15-30% o‘rtasida tebranishi hisoblanadi. Ayniqsa, bu
o‘rinda mayda chang (0,005-0,001 mm), ayrim adabiyotlarda il oldi zarrachasi
ham deb yuritiladi, miqdori 16-17% atrofida bo‘lishini ko‘rsatish lozim. Il
(<0,001 mm) zarrachasi esa yuqori qatlamlarda 10-12% bo‘lsa, kesmaning o‘rta

qismida 14-19%, eng pastki ona jinsida esa yana kamayib, 12-14% ni tashkil
qiladi. Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, tog‘ jigarrang tuproqlarida
ham loylanish jarayoni kuzatildi. Bu jarayon karbonatli tuproqlarda 10-15sm.
chuqurlikdan boshlansa, tipik va ishqorsizlangan tuproqlarda esa 15-20sm.dan
boshlanadi. Loylanish qatlamining qalinligi, bu jarayonning qatlamlarda aniq
ifodalanishi, albatta, tuproq hosil bo‘lish sharoiti bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu
jarayon tipik va ishqorsizlangan jigarrang tuproqlarda yaxshi ifodalangan va

ancha qalin qatlamni tashkil qiladi.
Ikkinchi tomondan, mo‘‘tadil sernam iqlim, sernamlik gumusning ko‘proq
paydo bo‘lishi uchun imkoniyat tug‘diradi. Shu sababli u ishqorsizlangan
tuproqlarning yuza qismida yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lib, chimli
qatlamning nim ostida 3,0-3,5%, yarim metrlik (0-50 sm) qatlamda esa 2,0%
atrofida bo‘ladi. Unga mos ravishda umumiy azot ham 0,4-0,7% atrofida

saqlanadi. Sergumusliligi va umumiy azotga boyligi, tuproqlardagi umumiy
91