Page 38 - Saidova M. Diana Janibek qizi. Tuproq melioratsiyasi...elektron qo‘llanma 2024 (2)

muhim ahamiyatga ega. Tuproqning havo va issiqlik xossalari suv miqdoriga
qarab o‘zgaradi.

Har qanday tuproqda ozmi-ko‘pmi suv bo‘ladi. Tabiiy sharoitda mutlaqo
quruq tuproq bo‘lmaydi. Oʻg‘inlar va sug‘orish natijasida tuproqda hosil
bo‘lgan suvlar, sizot suvlari turli holatda va mayda zarralar bilan munosabatda
bo‘ladi.
Tuproq qatlamlari oralig‘idagi havo bilan birgalikda harakat qilayotgan
bug‘simon suv sernam joydan nami oz joyga va issiq qatlamdan sovuq qatlam
tomonga harakat qiladi.
Ma’lum sharoitdagi kuchli bosim ta’sirida tuproq mayda zarrachalari
yuzasiga singdirilgan gigroskopik suvning miqdori tuproqning tarkibiga,
qatlamning namlik va issiqlik darajasiga qarab o‘zgarib boradi.

Tuproq zarrachalari yuzasidan ushlanib qolgan suv bug‘lari ko‘payib
ketishi natijasida paydo bo‘lgan va suyuq holga o‘tgan parda suv qatlami zarra
yuzasidagina harakatlanadi va qisman o‘simlikka singadi.
Tuproq qatlamidagi nozik zarralar oralig‘idagi pastdan yuqoriga erkin harakat
qiladigan kapillyar suvni o‘simlik ildizlari oson shimadi. Tuproq qatlamlari orqali
ma’lum tezlikda yuqoridan pastga harakat etuvchi filtrlanuvchi (gravitatsion) suv
ham o‘simliklar uchun foydalidir. Tuproqning mexanik tarkibiga qarab uning
kapillyar ko‘tarilishi qumli tuproqlarda 30-60 sm ga, qumoq tuproqlarda 3-4 m ga
etishi va bundan ham ortiq bo‘lishi mumkin.

Qishloq xo‘jalik ekinlarini me’yorda o‘sib rivojlanishi uchun tuproq
namligi ma’lum bir darajada bo‘lgandagina maqbul sharoit vujudga keladi.
Shu sababli tuproq namligini aniqlash- ekinlarni sug‘orish muddatlarini
belgilash, ularni sug‘orish, shuningdek sho‘r yuvish me’yorlarini aniqlashda
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Tuproq namligi deb, tuproqda bo‘lgan va quruq tuproq og‘irligiga
nisbatan foiz hisobida beriladigan suv miqdoriga aytiladi. Tuproqdagi namlik
miqdori tuproqning kimyoviy va mexanik tarkibiga, strukturaligiga, uning
adsorbsiyalash xususiyatiga, organik moddaning miqdoriga, yerning
tekisligiga hamda o‘simlimklar bilan qoplanishiga bog‘liq bo‘ladi. Tuproq
namligi turli tuproqlarda va tuproq qatlamlarida har xil miqdorda bo‘ladi.
Tuproq namligini aniqlashning bir necha usullari mavjud bo‘lib, bunda maxsus
shkafda tuproq namunalarini 6 soat davomida 105 S issiqlikda quritilib,
0
bug‘lanib ketgan namlikni quruq tuproq og‘irligiga bo‘lib 100 ga ko‘paytirish
orqali aniqlash asosiy usullardan hisoblanadi. Tuproq nam sig‘imi odatda
yengil qumoq tuproqlarda 14-16%, o‘rtacha mexanik tarkibli tuproqlarda- 18-
20, og‘ir tuproqlarda 25-27% ni tashkil etadi.

Ma’lumki, tuproq namligi uning og‘irligiga nisbatan aniqlanadi, shu
sababli bir gektar maydondagi ma’lum bir qatlamdagi tuproqning og‘irligini
bilishimiz lozim bo‘ladi. Bu quyidagi formula yordamida aniqlanadi.