Page 110 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Yuqorida bayon qilganimizdek, tuproq zarrachalari sirtida yoki
kovaklarida hamma vaqt ozmi - ko‘pmi suv bo‘ladi. Tuproq suvi doimo

erning tortish kuchi, tuproq zarrachalarining molekulyar tortishish kuchi
va nihoyat suv molekulalarining o‘zaro tortishish kuchlari ta’sirida bo‘ladi.
Bu kuchlar bir vaqtning o‘zida baravar ta’sir qilsalar ham, lekin tuproq

suvining miqdoriga qarab, u yoki bu kuch ustunlik qilishi mumkin.
Shuning uchun ham olimlar o‘zlarining klassifikatsiyalari asosida
tuproqdagi u yoki bu kuchni asos qilib undagi suv shakllarining dastlabki

klassifikatsiyasini ishlab chiqdilar. Birinchi bo‘lib rus olimi S.Bogdanov
(1889) tuproqda 4 xil: gigroskopik, imbibitsion, kapillyar va gidrostatik
bosim ostidagi suvlar mavjudligini, ulardan birinchi va ikkinchisi o‘simlik
uchun foydali suv emas, chunki ular katta sorbsion kuch ta’sirida tuproqda

ushlanib qolishini, qolgan 2 ta suv o‘simlik uchun foydali ekanligini
isbotladi.
Keyinchalik bu klassifikatsiya boshqa olim A.F.Lebedevning (1919)

yangi ma’lumotlari bilan takomillashtirildi. Lebedev tuproqda, uning
0
harorati 0 S dan yuqori bo‘lgan suvning quyidagi shakllarini ajratadi: bug‘
holatdagi suv, gigroskopik suv, parda suv va nihoyat gravitatsion suv.
S.I.Dolgov (1948) tuproq qattiq fazasining kolloid kimyo

nazariyasiga asoslanib suvning 3 xil shaklini ajratadi: sorbsion suvlar,
erkin (suyuq) suvlar, bug‘ holatdagi suv. SHu bilan birga kimyoviy
bog‘langan suvlar ham ajratildi.

A.A.Rode (1956, 1965) tuproq gidrologiyasi sohasidagi ishlarni
chuqur tahlil qilib, o‘zining yangi ma’lumotlari asosida tuproqdagi
suvning quyidagi shakllarini ajratadi:

1.Konstitutsion va kristalizatsion suvlar (kimyoviy bog‘langan suvlar
–Dolgov bo‘yicha)
2. Qattiq suv (muz)

Z. Bug‘ holatdagi suv
4. Zich bog‘langan suvlar
5. Bo‘sh bog‘langan suvlar
6. Erkin (suyuq) suvlar. Bular o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:

a) oraliq suvlar;
b) sorbsion - bekik suvlar;
v) kapillyar - osilgan suvlar;

g) kapillyar - pastga oquvchan suvlar;
d) gravitatsion tirkalgan suvlar.
Biz yuqorida keltirilgan klassifikatsiyalarni inobatga olib tuproqda
suvning quyidagi shakllarini ko‘rib chiqamiz: kimyoviy bog‘langan suv,

105